متوجه آن است، بلكه مطلق سبب، و مطلق سبب هم هرگز تخلف نمى‌پذيرد (مثلا بيمارى كه براى نجات از بيمارى‌اش متوسل به دارو و درمان مى‌شود، فطرت او، او را به چنين كارى واداشته، يعنى به او فهمانده كه شفا دهنده‌اى هست، ولى فكر او به اين طمع افتاده كه شايد آن شفا دهنده اين دارو بوده باشد، پس اگر دارو، درمان نكرد آن حكم فطرى نقض نشده است).

و نيز از بيان ما، فساد گفتار آن مفسر ديگر روشن مى‌شود كه گفته است: مراد از مضطر وقتى كه او را بخواند، گنه‌كارى است كه استغفار كند، چون خدا او را مى‌آمرزد و همين آمرزش اجابت او است [1].

وجه فساد گفتارش اين است كه- گفتيم- لام در المضطر استغراق را مى‌رساند و اينطور نيست كه هر استغفارى مغفرت را به دنبال داشته باشد و خدا هر استغفار كننده‌اى را بيامرزد، علاوه بر اين كه هيچ دليلى بر اين تقييد نداريم، آيه شريفه در باره مطلق مضطر است، و شما نمى‌توانيد بدون دليل، مختص به گنه كارش كنيد.

[بيان عدم منافات تقييد اجابت به مشيت خدا در جمله:(فَيَكْشِفُ ما تَدْعُونَ إِلَيْهِ إِنْ شاءَ) با استغراق مستفاد از(أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ ...)]

بعضى‌[2] از صاحبان اين نظريه در رفع اشكال استغراق گفته‌اند كه: استغراق به حال خود باقى است، چيزى كه هست بايد آن را مقيد به مشيت خدا كرد، زيرا خود خداى تعالى اجابت را مقيد بدان نموده، و فرموده است:(فَيَكْشِفُ ما تَدْعُونَ إِلَيْهِ إِنْ شاءَ)[3].

ولى اين جواب نيز كافى نيست، زيرا آيه سوره انعام سياقى دارد كه نمى‌تواند آيه اجابت مضطر را تقييد كند و اينك تمامى آيه انعام‌( قُلْ أَ رَأَيْتَكُمْ إِنْ أَتاكُمْ عَذابُ اللَّهِ أَوْ أَتَتْكُمُ السَّاعَةُ أَ غَيْرَ اللَّهِ تَدْعُونَ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ بَلْ إِيَّاهُ تَدْعُونَ فَيَكْشِفُ ما تَدْعُونَ إِلَيْهِ إِنْ شاءَ)- بگو به من خبر دهيد اگر راست مى‌گوييد در صورتى كه عذاب خدا شما را دريابد، و يا قيامتتان بپا شود، آيا باز هم غير خدا را مى‌خوانيد؟ نه، بلكه تنها و تنها او را مى‌خوانيد، پس اگر بخواهد حاجتتان را برمى‌آورد و مساله قيامت قضايى است محتوم، كه درخواست نشدن آن ممكن نيست، هم چنان كه ممكن نيست انسان بطور حقيقت آن را طلب كند. و اما آن لنگه ديگر آيه، يعنى عذاب الهى، اگر رفع آن عذاب را از مسير واقعى آن بخواهد، يعنى توبه كند و ايمان حقيقى به خدا بياورد، بطور قطع حاجت را برمى‌آورد، هم چنان كه از قوم يونس عذاب را بر داشت، چون رفع آن را از مسير واقعى آن خواستند، يعنى توبه كردند و ايمان حقيقى آوردند.

اما اگر از اين مسير نباشد، بلكه بخواهند حيله كنند و براى نجات خود نيرنگ بزنند، قطعا

[1] ( 1 و 2) روح المعانى، ج 20، ص 6.

[2] ( 1 و 2) روح المعانى، ج 20، ص 6.

[3] پس، خدا آنچه را مى‌خواهيد اگر بخواهد بر مى‌آورد. سوره انعام، آيه 41.