راجع به خداى تعالى، و زكات در آنچه راجع به مردم است و از نظرى ديگر، نماز در اعمال بدنى و زكات در اعمال مالى.

[با تكذيب معاد، انسان متحير، و اعمالش حبط و بلا اثر است‌]

و اينكه فرمود:(وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ) وصف ديگرى است براى مؤمنين، كه عطف شده به آن دو وصف ديگر، و اين وصف را به منظور اشاره به اين معنا آورده كه بفهماند اعمال صالح، وقتى در جاى خود قرار مى‌گيرد و به غرض و هدفى كه بايد مى‌رسد، كه توأم با يقين به آخرت باشد، زيرا عمل هر قدر هم صالح باشد، با تكذيب آخرت، اثرش خنثى و اجرش حبط مى‌شود، به دليل اينكه خداى تعالى فرموده:(وَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا وَ لِقاءِ الْآخِرَةِ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ)[1].

و اگر ضمير جمع را در جمله‌(وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ) تكرار كرد، با اينكه ممكن بود بفرمايد و هم بالآخرة يوقنون ... ، براى اين بود كه دلالت كند بر اينكه اين يقين به آخرت شان مردم با ايمان است و مردم با ايمان اهل يقينند و بايد چنين انتظارى از ايشان داشت و توقع نمى‌رود كه با داشتن ايمان به روز جزا كفر بورزند.

(إِنَّ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ زَيَّنَّا لَهُمْ أَعْمالَهُمْ فَهُمْ يَعْمَهُونَ) كلمه يعمهون از عمه ، به معناى تحير و سرگردانى در امرى است و معناى زينت دادن عمل اين است كه، عمل را طورى قرار دهند كه آدمى مجذوب و شيفته آن شود و كسانى كه ايمان به آخرت ندارند از آنجايى كه آن روز را كه غايت مسير انسان است قبول ندارند، بناچار آنان مى‌مانند و دنيا، و معلوم است كه دنيا هم نمى‌تواند غايت اعمال قرار گيرد، پس اين بى‌نوايان كه دست به دامان اعمال خود مى‌زنند، در راه زندگى متحير و سرگردانند، زيرا هدفى ندارند تا با اعمال خود به سوى آن هدف بروند.

(أُوْلئِكَ الَّذِينَ لَهُمْ سُوءُ الْعَذابِ وَ هُمْ فِي الْآخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ) اين جمله تهديدى است به مطلق عذاب، چه دنيوى و چه اخروى، چون دنبالش عذاب خصوص آخرت را خاطر نشان مى‌سازد و مى‌فرمايد:(وَ هُمْ فِي الْآخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ)، پس معلوم مى‌شود جمله اول مربوط به مطلق عذاب است و شايد وجه اينكه مى‌فرمايد: اينان در آخرت أخسرون- زيانكارتران هستند، اين است كه نامه اعمال ساير گنه‌كاران، هم مشتمل بر گناه است و هم مشتمل بر ثواب، كه مطابق آن اعمال، جزا داده مى‌شوند، اما اين بيچارگان گناهانشان در نامه‌ها ثبت شده، اما ثوابهايشان و كارهاى نيكشان‌

[1] و كسانى كه به آيات ما و ديدار آخرت تكذيب مى‌كنند اعمالشان حبط مى‌شود. سوره اعراف، آيه 147.