بعضى‌[1] گفته‌اند معنايش اين است كه اينان اين قدر عناد دارند كه حتى اگر ما اين قرآن عربى را با نظم خارق العاده‌اى كه دارد بر بعضى افراد غير عرب كه از تكلم به عربى ساده نيز عاجزند نازل مى‌كرديم و آن شخص غير عرب اين قرآن را براى اينان مى‌خواند، و صحيح و خارق العاده هم مى‌خواند، باز هم به آن ايمان نمى‌آوردند، با اينكه هم صحيح خواندن او معجزه بود و هم خود قرآن معجزه است.

اين مفسر سپس اضافه مى‌كند اينكه: بعضى گفته‌اند: معنايش اين است كه اگر ما قرآن را به زبان غير عربى بر بعضى افراد غير عرب نازل مى‌كرديم اينان بدان ايمان نمى‌آوردند صحيح نيست، زيرا از مناسبت مقام بسيار دور است، چون آيه در مقام بيان شدت عناد و لجاجت آنان است، اين بود خلاصه كلام آن مفسر.

ولى اين حرف صحيح نيست، براى اينكه اگر بنا باشد رعايت مناسبت مقام بشود، اتصال دو آيه مورد بحث به جمله (بِلِسانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ‌) بيشتر بايد رعايت شود، تا اتصال آن دو به مساله عناد و لجاجت كفار، كه توضيحش گذشت.

اشكال ديگرى كه ممكن است بر وجه سابق كرده و با در نظر گرفتن آن گفت كه ضمير در لو نزلناه به طور قطع به همين قرآن عربى بر مى‌گردد، اينست كه معنا ندارد بفرمايد: اگر اين قرآن عربى را غير عربى نازل مى‌كرديم چنين و چنان مى‌شد و معلوم است كه قرآن عربى معنا ندارد غير عربى باشد.

ليكن اين ايراد وارد نيست براى اينكه اين تعبير از قبيل تعبير(إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ)[2] است، كه منظور از آن اين نيست كه بفرمايد: ما قرآن را عربى قرار داديم، پس به هر حال، منظور از قرآن، كتاب مقروء (خواندنى) است.

(كَذلِكَ سَلَكْناهُ فِي قُلُوبِ الْمُجْرِمِينَ) اشاره كلمه كذلك به آن حال و وصفى است كه قرآن در نظر مشركين داشته، كه در آيات سابق خاطرنشان شد و آن اين بود كه مشركين از آن اعراض داشتند و به آن ايمان نمى‌آوردند، هر چند كه تنزيلى از رب العالمين باشد و عربى مبين و آشكار باشد و غير اعجمى و نامش در كتب آسمانى گذشته آمده باشد و علماى بنى اسرائيل آن را بشناسند.

كلمه سلوك به معناى داخل كردن و عبور دادن از راه است، و مراد از مجرمين ،

[1] روح المعانى، ج 19، ص 128.

[2] همانا ما قرآن را به زبان عربى قرار داديم تا شايد شما عقل و فكر خود را بكار بنديد. سوره زخرف، آيه 3.