و اما اگر استثناء را منقطع بگيريم، آن وقت جمله‌(إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ)، به ضميمه آيه‌(وَ لا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضى‌)[1] دليل بر اين مى‌شود كه استغفار آن جناب قبل از مرگ پدر بوده، و اين خود روشن است.

(وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِينَ وَ بُرِّزَتِ الْجَحِيمُ لِلْغاوِينَ) كلمه ازلفت از مصدر إزلاف، به معناى نزديك كردن است و كلمه برزت از تبريز مصدر باب تفعيل به معناى اظهار است و در اينجا ميان متقين و غاوين مقابله انداخت و از بين صفات دو طائفه، دو صفت تقوى و غوايت را نام برد، تا اشاره كند به آن دو قضايى كه خداى تعالى در روز راندن ابليس به خاطر امتناعش از سجده بر آدم نمود، و در سوره حجر آن دو قضاء را نام برده فرمود:( إِنَّ عِبادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوِينَ وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِينَ‌) ...(إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَ عُيُونٍ )[2].

(وَ قِيلَ لَهُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ هَلْ يَنْصُرُونَكُمْ أَوْ يَنْتَصِرُونَ) يعنى به ايشان گفته مى‌شود: كجايند آن چيزهايى كه شما به جاى خدا آنها را مى‌پرستيديد آيا شقاوت و عذاب را از شما و يا از خودشان دفع مى‌كنند؟ و حاصل معنا اين است كه آن روز بر ايشان روشن مى‌شود كه در بت‌پرستيشان گمراه بوده‌اند.

[فرجام بد مشركان و جنود ابليس در قيامت‌]

(فَكُبْكِبُوا فِيها هُمْ وَ الْغاوُونَ وَ جُنُودُ إِبْلِيسَ أَجْمَعُونَ) وقتى گفته مى‌شود كبه فانكب معنايش اين است كه او را با روى به زمين افكند و معناى كبكبه اين است كه او را چند بار پشت سر هم با رو به زمين افكند. بنا بر اين، اين وزن تكرار كب را افاده مى‌كند، هم چنان كه هر ماده‌اى به اين وزن در آيد تكرار را مى‌رساند، مانند: دب و دبدب، ذب و ذبذب، زل و زلزل، دك و دكدك .

و ضمير جمعى كه در(فَكُبْكِبُوا فِيها هُمْ) است به اصنام بر مى‌گردد، به دليل آيه‌(إِنَّكُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ)[3] كه بت‌پرستان و بتهاى ايشان را هيزم جهنم خوانده است و اينان يكى از سه طايفه‌اى هستند كه آيه شريفه درباره آنان فرموده كه به رو در جهنم مى‌افتد، طايفه دوم آنان، غاوون هستند كه گفتيم در سوره حجر آيه 45 درباره‌شان‌

[1] شفاعت نمى‌كنند مگر براى كسى كه او بپسندد. سوره انبياء، آيه 28.

[2] يعنى تو بر بندگان من تسلط نمى‌يابى مگر كسانى كه خود از گمراهانند و تو را پيروى مى‌كنند، كه جهنم موعد همه ايشان است ... به درستى كه مردم با تقوى در بهشتها و چشمه‌سارها هستند.

سوره حجر، آيه 42- 45.

[3] شما و آنچه به جاى خدا مى‌پرستيد هيزم جهنميد. سوره انبياء، آيه 98.