لغوى خود استعمال شده، يعنى من كارى كرده‌ام كه از نظر آنها عاقبت وخيمى دارد، و دليلى هم نداريم كه ذنب در اينجا به معناى نافرمانى خدا باشد، و بحث مفصل اين داستان- ان شاء اللَّه- در سوره قصص خواهد آمد.

(قالَ كَلَّا فَاذْهَبا بِآياتِنا إِنَّا مَعَكُمْ مُسْتَمِعُونَ) كلمه كلا (مانند حاشا) ردع و رد سخنى را مى‌رساند و در اينجا متعلق است به سخنان قبلى موسى- يعنى اظهار ترس از كشته شدن- پس اين كلمه به موسى تامين مى‌دهد و او را دلگرم مى‌كند، كه مطمئن باشد دست فرعونيان به او نمى‌رسد، و اما درخواست اينكه هارون را نيز رسول خود كند، و با او بفرستد در آيه چيزى كه جواب از آن باشد نيامده، تنها فرموده: پس دو نفرى آيات مرا نزد وى ببريد ، و همين دلالت مى‌كند بر اينكه در خواستش پذيرفته شده است.

و جمله‌(فَاذْهَبا بِآياتِنا) متفرع بر همان ردع است، (نه، چنين نيست پس آيات ما را ببريد)، و اين تفريع، كلام را چنين معنا مى‌دهد كه: آيات ما را نزد فرعون ببريد و نترسيد ، آن گاه اين معنا را تعليل كرده به اينكه (إِنَّا مَعَكُمْ مُسْتَمِعُونَ‌)- ما با شما هستيم و مى‌شنويم و مراد از ضمير جمع كم- شما با اينكه مورد خطاب دو نفر بودند، موسى و هارون و قوم فرعون است، كه آن دو نزدشان مى‌روند.

و اينكه بعضى‌[1] از مفسرين گفته‌اند: مراد از ضمير جمع، تنها موسى و هارون است، چون كمترين عدد جمع دو نفر است، صحيح نيست، زيرا علاوه بر اينكه اصل دعوايش در خصوص مورد بحث باطل است با ضميرهاى تثنيه‌اى كه قبلا گذشت و در آيات بعد نيز مى‌آيد سازگار نيست و اين اشكال را ديگران نيز به مفسر مذكور كرده‌اند.

كلمه استماع به معناى گوش دادن به كلام و گفتار است و اين تعبير كنايه از اين است كه خداى تعالى در گفتگوى آن دو با قوم فرعون حاضر است و كمال عنايت را به آنچه ميان آنان جريان مى‌يابد دارد، هم چنان كه در آيات اين داستان در سوره طه فرموده:(لا تَخافا إِنَّنِي مَعَكُما أَسْمَعُ وَ أَرى‌)[2].

و حاصل معنا اين است كه: نه، چنين نيست و نمى‌توانند تو را بكشند، پس برويد نزد آنان، و آيات ما را ببريد و نترسيد، كه ما نزد شما حاضريم و آنچه پيش مى‌آيد مى‌بينيم و به آن كمال عنايت را داريم.

[1] الجامع لاحكام القرآن، ج 13، ص 93.

[2] نترسيد من با شما هستم مى‌شنوم و مى‌بينم. سوره طه، آيه 46.