است، پس، اينكه فرمود:(وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً) توضيح و تنصيص همان جمله قبلى است كه فرمود:(إِذا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا)، پس صدر آيه، دو طرف افراط و تفريط در انفاق را نفى كرده و ذيل آن، حد وسط در آن را اثبات نموده است.

[معناى اينكه در وصف مؤمنان فرمود:(لا يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ) با توجه به عقيده مشركان در باره عبادت خدا]

(وَ الَّذِينَ لا يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ ...) اين آيه شريفه، شرك در عبادت را از بندگان رحمان نفى مى‌كند و شرك در عبادت اين است كه كسى هم خداى را عبادت كند و هم غير خداى را و اين، با اصول وثنيت و بت‌پرستى سازگار نيست، براى اينكه اصول وثنيت اجازه نمى‌دهد شخص بت‌پرست خداى را عبادت كند، نه به تنهايى و نه با عبادت غير خدا، بلكه انسان را لايق پرستش خدا ندانسته، مى‌گويد بايد آلهه پايين‌تر از خدا را بپرستيم تا آنها ما را با شفاعت خود به خدا نزديك كنند.

بنا بر اين تعبير، در آيه مورد بحث (خواندن غير خدا با خدا)، يا به منظور اشاره به اين است كه هر چند مشركين تنها غير خدا را مى‌پرستند و ليكن پرستش شده واقعى آنان نيز به هر حال خداست، چون پرستش خدا مساله‌اى است فطرى، چيزى كه هست مشركين راه را گم كرده‌اند، پس، توجه به سوى غير خدا توجه به خدا و غير خدا است، هر چند كه نامى از خدا به ميان نياورند.

و يا معناى تعبير مذكور اين است كه: بندگان رحمان كسانى هستند كه با وجود خدا، غير خدا را نمى‌پرستند، يعنى مشركين با وجود خدا غير خدا را مى‌پرستند.

و يا تعبير مزبور، اشاره به اين اعتقاد خرافى است كه عوام مشرك عرب داشتند كه:

توجه و توسل به خدايان تنها در خشكى فايده دارد و اما در دريا سودى نمى‌بخشد، چون امور درياها تنها به دست خداست و آلهه‌اى در آن با وى شريك نيستند.

در نتيجه مراد از خواندن خدا، توسل به خدا است در موردى، يعنى در شدايد دريا، و توسل به غير او در موردى ديگر، يعنى در شدايد خشكى. ولى از همه وجوه بهتر وجه وسطى است.

و اينكه فرمود:(وَ لا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ) معنايش اين است كه:

در هيچ حالى از احوال، نفس انسانى را كه خدا كشتن او را حرام كرده نمى‌كشند، مگر در يك حال و آن حالى است كه كشتن وى حق باشد، مثلا به عنوان قصاص و حد بوده باشد.

و اينكه فرمود:(وَ لا يَزْنُونَ) معنايش اين است كه: عباد رحمان كسانى هستند كه هيچ فرج حرامى را وطى نمى‌كنند چون مساله زنا در ميان عرب جاهليت امرى متداول و شايع‌