مى‌كنند و چنين و چنان مى‌گويند.

(إِنْ كادَ لَيُضِلُّنا عَنْ آلِهَتِنا لَوْ لا أَنْ صَبَرْنا عَلَيْها ...) كلمه ان مخففه از مثقله است، و كلمه اضلال در اينجا بويى از معناى صرف را هم دارد، (صرف اين است كه خداى تعالى توجه و قلب كسى را از درك چيزى منصرف سازد)، و به همين جهت كلمه مذكور با حرفى متعدى شده كه كلمه صرف با آن متعدى مى‌شود و آن عبارت است از حرف عن .

در اين آيه جواب لولا حذف شده چون مطالب گذشته بر آن دلالت مى‌كرد، و معناى جمله اين است كه: نزديك است اين شخص ما را از خدايانمان منصرف كند در حالى كه مردى گمراه كننده است اگر ما بر آلهه خود، يعنى بر پرستش آنها، خويشتن دارى نمى‌كرديم ما را از آنها بر مى‌گردانيد.

(وَ سَوْفَ يَعْلَمُونَ حِينَ يَرَوْنَ الْعَذابَ مَنْ أَضَلُّ سَبِيلًا)- اين جمله تهديدى است از خداى تعالى به ايشان و تنبيهى است كه متوجهشان مى‌كند به اينكه از عذابى كه رو به ايشان مى‌آيد در غفلتند. و نيز نمى‌دانند كه به زودى به ضلالت و گيجى خود يقين پيدا خواهند كرد.

[مراد از معبود گرفتن هواى نفس و توضيحى در باره جمله:(اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ)]

(أَ رَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ أَ فَأَنْتَ تَكُونُ عَلَيْهِ وَكِيلًا) كلمه هوى به معناى ميل نفس به سوى شهوت است، بدون اينكه آن شهوات را با عقل خود تعديل كرده باشد، و مراد از معبود گرفتن هواى نفس اطاعت و پيروى كردن آن است، بدون اينكه خدا را رعايت كند و خداى تعالى در كلام خود مكرر پيروى هوى را مذمت كرده و اطاعت از هر چيزى را عبادت آن چيز خوانده و فرموده:(أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يا بَنِي آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّيْطانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ وَ أَنِ اعْبُدُونِي)[1].

و جمله‌(أَ فَأَنْتَ تَكُونُ عَلَيْهِ وَكِيلًا) استفهامى است انكارى و معنايش اين است كه تو وكيل و سرپرست او و قائم به امور او نيستى تا به دلخواه خود به سوى راه رشد هدايتش كنى، پس تو چنين قدرتى ندارى كه با اينكه خدا گمراهش كرده و اسباب هدايتش را از او قطع نموده، تو هدايتش كنى، و در همين معنا فرموده:(إِنَّكَ لا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ)[2]. و نيز فرموده:(وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِي الْقُبُورِ)[3] و اين آيه به منزله اجمالى است براى تفصيلى كه در

[1] اى بنى آدم آيا با شما عهد نكردم كه شيطان را نپرستيد؟ كه او براى شما دشمنى است آشكار و اينكه مرا بپرستيد؟. سوره يس، آيه 60 و 61.

[2] تو نمى‌توانى هر كه را كه دلت بخواهد هدايت كنى. سوره قصص، آيه 56.

[3] تو نمى‌توانى مرده در گور را بشنوانى. سوره فاطر، آيه 22.