ازل رانده بود، و در امثال آيه‌( وَ إِنَّ لِلْمُتَّقِينَ لَحُسْنَ مَآبٍ جَنَّاتِ عَدْنٍ‌) ...(هذا ما تُوعَدُونَ لِيَوْمِ الْحِسابِ )[1] از آن خبر داد.

و اگر وعده خود را با وصف مسئولا- درخواست شده توصيف كرد، به اين جهت بود كه متقين از پروردگار خود با زبان حال و استعداد، آن را خواسته بودند، و يا با زبان قال و دعاهاى خود از درگاه پروردگارشان مسألت نموده بودند، و يا بدين جهت بود كه ملائكه اين درخواست را براى متقين كرده‌اند، هم چنان كه قرآن كريم درخواست ملائكه را چنين حكايت مى‌كند:(رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ)[2] و يا آنكه جهت آن، همه اين درخواستها بوده.

مرحوم طبرسى در آيه مورد بحث گفته: جمله‌(كانَتْ لَهُمْ جَزاءً وَ مَصِيراً) حال از ضمير جنت است، كه در جمله‌(وُعِدَ الْمُتَّقُونَ) در تقدير است، و جمله‌(لَهُمْ فِيها ما يَشاؤُنَ) حال از متقون است‌[3]. و تجزيه‌اى كه وى كرده، از تجزيه ساير مفسرين بهتر است، كه گفته‌اند[4] هر دو جمله استينافى و ابتدايى، و در مقام تعليل و به منزله جواب از سؤال مقدر است.

(وَ يَوْمَ يَحْشُرُهُمْ وَ ما يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ...) ضميرهاى جمع چهارگانه همه به كفار برمى‌گردد و مراد از آنچه مى‌پرستند ملائكه و معبودهاى بشرى و بتها است، اگر چنانچه كلمه ما را اعم از غير ذوى العقول و ذوى العقول بدانيم، و اگر مختص غير ذوى العقول بدانيم تنها شامل بتها مى‌شود.

و مشار اليه به اشاره هؤلاء در جمله‌(عِبادِي هؤُلاءِ) كفارند، و معناى آيه روشن است.

[پاسخ معبودهاى كفار به سؤال خداى سبحان در قيامت از آنها: آيا شما اين بندگان مرا گمراه كرديد؟]

( قالُوا سُبْحانَكَ ما كانَ يَنْبَغِي لَنا أَنْ نَتَّخِذَ مِنْ دُونِكَ مِنْ أَوْلِياءَ) ...(قَوْماً بُوراً ) پاسخ معبودهاى كفار از سؤال خداى تعالى است، كه فرمود:( أَ أَنْتُمْ أَضْلَلْتُمْ عِبادِي هؤُلاءِ)- آيا شما اين بندگان مرا گمراه كرديد؟ ، و پاسخ خود را با تسبيح خدا آغاز كردند، و اين از ادب عبوديت است كه هر جا گفتگو از شرك و يا هر جا كه به وجهى بويى از شرك مى‌آيد خدا از آن تنزيه شود.

و معناى اينكه گفتند: براى ما سزاوار نبود كه غير از تو اوليايى بگيريم اين است‌

[1] سوره ص، آيات 49 تا 53.

[2] پروردگار ما! ايشان را به جنات عدن داخل فرما. سوره مؤمن، آيه 8.

[3] مجمع البيان، ج 7، ص 163.

[4] روح المعانى، ج 17، ص 246.