وعده‌اى را كه به ايشان داد منجز كرد، و زمين را در اختيار ايشان قرار داد، و دين ايشان را تمكين داد، و ترس ايشان را مبدل به امنيت كرد، آرى بعد از در گذشت رسول خدا 6 در ايام خلفاى راشدين، اسلام را پيش برد، و عزت داد، و در نتيجه آن ترسى كه مسلمين از كفار و منافقين داشتند، از ميان برفت.

و مراد از استخلاف ايشان استخلاف خلفاى چهارگانه بعد از رسول خدا 6، و يا تنها خلفاى سه‌گانه اول است، و اگر استخلاف را به همه نسبت داده، با اينكه همه مسلمين خليفه نبودند، و خلافت مختص به سه و يا چهار نفر بود، از قبيل نسبت دادن چيزى است كه مخصوص به بعض است به همه، مثل اينكه مى‌گويند: بنى فلان كشته شدند، با اينكه بعضى از آنان كشته شدند.

بعضى‌[1] ديگر گفته‌اند كه: اين آيه شامل عموم امت محمد 6 مى‌شود، و مراد از استخلاف امت وى و تمكين دين ايشان و تبديل خوفشان به امنيت اين است كه زمين را به ايشان ارث داد، آن چنان كه به امت‌هاى قبل از اسلام ارث داد.

و يا مراد استخلاف خلفاى بعد از رسول خدا 6، و تمكين اسلام و شكست دادن دشمنان دين مى‌باشد، كه خداى تعالى بعد از رحلت آن جناب وعده خود را وفا كرد، و اسلام و مسلمين را يارى نموده، شهرها و اقطار عالم براى آنان فتح شد.

بنا بر اين دو قول، آيه شريفه از پيشگويى‌هاى قرآن خواهد بود، چون خبر از امورى داده كه هنوز در عالم تحقق نيافته، و حتى آن روز اميدش هم نمى‌رفت.

بعضى‌[2] ديگر گفته‌اند: اين آيه مربوط به مهدى موعود (ع) است، كه اخبار متواتر از ظهورش خبر داده، و فرموده كه: زمين را پر از عدل و داد مى‌كند همان طور كه پر از ظلم و جور شده باشد، و مراد از (الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ‌) رسول خدا 6 و ائمه اهل بيت او (ع) است.

ولى آنچه از سياق آيه شريفه به نظر مى‌رسد صرف نظر از مسامحه‌هايى كه چه بسا بعضى از مفسرين در تفسير آيات قرآنى دارند، اين است كه بدون شك آيه شريفه درباره بعضى از افراد امت است نه همه امت و نه اشخاص معينى از امت، و اين افراد عبارتند از كسانى كه مصداق‌(الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ) بوده باشند، و آيه نص در اين معنا است، و هيچ دليلى نه در الفاظ آيه و نه از عقل كه دلالت كند بر اينكه مقصود از آنان تنها صحابه‌

[1] ( 1 و 2) مجمع البيان، ج 7، ص 152.

[2] ( 1 و 2) مجمع البيان، ج 7، ص 152.