و مراد از جمله‌(بِما كانُوا يَعْمَلُونَ) به مقتضاى اطلاقى كه دارد مطلق اعمال زشت است،- هم چنان كه ديگران هم گفته‌اند- نه خصوص نسبت‌هاى زشت و ناروا تا شهادت زبان و دست و پا شهادت به عمل رمى و نسبت ناروا باشد پس مقصود از شهادت، شهادت اعضاى بدن بر گناهان و همه معاصى است، البته هر عضوى به آن گناهى شهادت مى‌دهد كه مناسب با خود او است، پس گناه اگر از سنخ گفتار باشد، مانند قذف (نسبت زنا دادن)، دروغ، غيبت و امثال آن روز قيامت زبانها به آن شهادت مى‌دهند، و هر چه از قبيل افعال باشد، همچون سرقت و راه رفتن براى سخن چينى و سعايت و امثال آن، بقيه اعضاء بدان گواهى مى‌دهند و چون بيشتر گناهان به وسيله دست و پا انجام مى‌شود از اين رو آن دو را نام برده.

و در حقيقت شاهد بر هر عملى خود آن عضوى است كه عمل از او سرزده هم چنان كه آيه‌(شَهِدَ عَلَيْهِمْ سَمْعُهُمْ وَ أَبْصارُهُمْ وَ جُلُودُهُمْ بِما كانُوا يَعْمَلُونَ)[1] و آيه‌(إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا)[2] و آيه‌(الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلى‌ أَفْواهِهِمْ وَ تُكَلِّمُنا أَيْدِيهِمْ وَ تَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ)[3] نيز به اين معنا اشاره دارند، و به زودى بحث جداگانه‌اى درباره شهادت اعضاء در روز قيامت در تفسير سوره حم سجده ان شاء اللَّه تعالى خواهد آمد.

[معناى اينكه فرمود در آخرت مى‌دانند كه خدا حق مبين است‌]

(يَوْمَئِذٍ يُوَفِّيهِمُ اللَّهُ دِينَهُمُ الْحَقَّ، وَ يَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِينُ) مراد از دين جزاء است، هم چنان كه در جمله‌(مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ)[4] نيز به همين معنا است، و كلمه يوفيه به معناى اداء و پرداختن چيزى است به تمام و كمال. و معناى اين آيه است كه در روز قيامت خداوند پاداش و كيفر حق آنان را به تمام و كمال مى‌دهد، و آن وقت مى‌فهمند كه خدا حق مبين است.

اين از نظر اتصال آيه به ما قبل، و وقوعش در سياق آيات قبلى بود، و اگر نه از نظر اينكه خودش آيه‌اى است مستقل، ممكن است بگوييم: مراد از دين ، آن معنايى است كه مرادف با كلمه ملت و كيش است، يعنى سنت زندگى كه در اين صورت آيه شريفه در

[1] گوش و چشم و پوستشان عليه ايشان شهادت مى‌دهند به آنچه مى‌كردند. سوره حم سجده، آيه 20.

[2] گوش و چشم و قلب و همه اينها مسئول آن بوده‌اند، سوره اسرى، آيه 36.

[3] امروز مهر بر زبانها مى‌زنيم( چون احتياج نداريم كه زبان آنان اقرار كند) بلكه دستشان با ما حرف مى‌زند، و پاهاشان گواهى مى‌دهد به آنچه كه كسب مى‌كردند. سوره يس، آيه 65.

[4] سوره حمد، آيه 4.