دهن به دهن گرداندن قذف بدانيم، در آن صورت ممكن است عذاب را حمل بر حد كرد. ولى سياق با آن نمى‌سازد.

علاوه بر اين قذف به مجرد ارتكاب حد مى‌آورد، و جهت ندارد كه ما آن را مقيد به قصد شيوع كنيم، و نكته‌اى هم كه موجب اين كار باشد در بين نيست.

(وَ اللَّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ)- اين جمله تاكيد و بزرگ داشت عملى است كه موجب سخط و عذاب خدا است، هر چند مردم از بزرگى آن بى خبر باشند.

(وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ) اين جمله تكرار همان امتنانى است كه قبلا هم يادآور شده بود، و معنايش روشن است.

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ وَ مَنْ يَتَّبِعْ خُطُواتِ الشَّيْطانِ فَإِنَّهُ يَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ) تفسير اين آيه در ذيل آيه 208 از سوره بقره در جلد دوم اين كتاب گذشت.

[اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود هيچيك از شما هرگز پاك و تزكيه نمى‌شد]

(وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَكى‌ مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً ...) در اين آيه باز هم به ياد آورى امتنان به فضل و رحمت بازگشت شده و اين اهتمام خود مؤيد اين احتمال است كه افك مورد بحث در آيه مربوط به رسول خدا 6 بوده، و اهتمام به خاطر احترامى است كه آن جناب نزد خداى سبحان داشته است.

در اين آيه كه براى بار سوم امتنان به فضل و رحمت يادآورى مى‌شود، جواب لو لا را آورده، و فرموده اگر فضل و رحمت خدا به شما نبود هيچ يك از شما ابدا تزكيه و پاك نمى‌شد و اين معنايى است كه عقل هم بر آن دلالت دارد، چون افاضه كننده خير و سعادت تنها خداى سبحان است، و تعليم قرآنى نيز آن را افاده مى‌كند، هم چنان كه در جاى ديگر فرموده:

( بِيَدِكَ الْخَيْرُ)[1]- خير تنها به دست تو است و نيز فرموده:( ما أَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ‌)[2]- آنچه خير به تو مى‌رسد از خدا است .

و اينكه فرموده:(وَ لكِنَّ اللَّهَ يُزَكِّي مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ) اعراض از مطالب قبلى است، و حاصلش اين است كه خداى تعالى هر كه را بخواهد تزكيه مى‌كند. پس امر منوط به مشيت او است، و مشيت او تنها به تزكيه كسى تعلق مى‌گيرد كه استعداد آن را داشته، و به زبان استعداد آن را درخواست كند، كه جمله‌(وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ) اشاره به همين درخواست به‌

[1] سوره آل عمران، آيه 26.

[2] سوره نساء، آيه 79.