ديگرى كه برهان بر معبوديتش باشد غير از خدا نيست بلكه بر عكس، برهان بر نبود چنين معبودهايى قائم است هر چه مى‌خواهد باشد.

و جمله (فَإِنَّما حِسابُهُ عِنْدَ رَبِّهِ‌) كلمه تهديد است كه در ضمن حساب را منحصر در محضر الهى نموده مى‌فهماند كه هيچ كس ديگرى در حساب او مداخله ندارد هر كيفر و پاداشى كه حساب او آن را اقتضا كند همان را جارى مى‌سازد. و آن كيفر عبارت است از آتش دوزخ- كه آيات سابق بر آن تصريح داشت- كه به طور قطع بدان مى‌رسد، و برگشت اين جمله به انكار و نفى هر شفيع، و نوميد ساختن از هر سبب نجاتى است، كه همين مضمون را جمله‌(إِنَّهُ لا يُفْلِحُ الْكافِرُونَ) تتميم كرده.

(وَ قُلْ رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ أَنْتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ) اين آيه خاتمه سوره است، و در آن رسول خدا 6 را امر مى‌فرمايد كه شعار و گفتار مؤمنين را كه در دنيا ورد زبان دارند، و خداى تعالى آن را برايش حكايت كرده به مردم خود برساند و نيز برساند كه پاداش اين گفتار رستگارى در روز قيامت است، هم چنان كه در آيات 109 و 111 اين سوره كه فرموده:(إِنَّهُ كانَ فَرِيقٌ مِنْ عِبادِي يَقُولُونَ ...) از آن پاداش خبر داده است.

و اين بيان كه سوره با آن ختم مى‌شود، همان بيانى است كه سوره با آن آغاز شد و فرمود:(قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ) كه بحث در معنايش گذشت.

بحث روايتى‌

در كافى به سند خود از ابى بصير از امام صادق (ع) روايت كرده كه فرمود:

هر كس قيراطى از زكات نپرداخته باشد نه مؤمن است و نه مسلمان، همان است كه خداى تعالى درباره‌اش فرموده:(رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّي أَعْمَلُ صالِحاً فِيما تَرَكْتُ)[1].

مؤلف: اين معنا به طريقى ديگر از آن جناب، و از رسول خدا 6 روايت شده، و مقصود تطبيق آيه با مانع زكات است، نه اينكه آيه در خصوص اين مورد نازل شده باشد.

[پاره‌اى از روايات مربوط به برزخ و احوال آن‌]

در تفسير قمى در ذيل جمله‌(وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى‌ يَوْمِ يُبْعَثُونَ) فرموده: برزخ به‌

[1] فروع كافى، ج 3، ص 503، ح 3.