براى جمله‌(فَيَنْسَخُ اللَّهُ ما يُلْقِي الشَّيْطانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آياتِهِ) و ضمير در انه به آنچه پيغمبر و رسول آرزويش مى‌كنند و جمله‌(إِذا تَمَنَّى ...) از آن حكايت مى‌كند بر گردد دليلى هم نيست كه دلالت كند بر اينكه مرجع اين ضمير قرآن است.

و معناى آيه چنين مى‌شود: خدا آنچه را كه شيطان القاء مى‌كند نسخ نموده سپس آيات خود را در دلها جايگزين مى‌كند تا القائات شيطان را مايه آزمايش بيماردلان و سنگدلان قرار داده و تا كسانى كه علم روزيشان شده با اين نسخ و احكام بفهمند كه آنچه رسول يا نبى آرزويش را مى‌كردند، حق و از ناحيه پروردگارت بوده، چون مى‌بينند كه القائات شيطان باطل شد پس به آن پيغمبر و يا نبى ايمان مى‌آورند و در نتيجه دلهايشان در برابر او نرم و خاشع مى‌شود.

ممكن است كه جمله و ليعلم عطف بر محذوف باشد آن گاه آن محذوف و اينكه بر آن عطف شده در مجموع تعليل بيان آيه قبلى باشد كه چگونه و چرا خداوند اين القاء را فتنه و آزمايش بيماردلان و سنگدلان قرار داد. آن وقت معنا چنين مى‌شود: ما اين حقيقت را بدين جهت بيان كرديم كه چنين و چنان شود و نيز آنان كه علم روزيشان شد بدانند كه روش مزبور حق و از ناحيه پروردگارت بوده ... عينا نظير عطف به محذوفى كه در آيه‌(وَ تِلْكَ الْأَيَّامُ نُداوِلُها بَيْنَ النَّاسِ وَ لِيَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا)[1] به كار رفته و اين عطف به محذوف در قرآن بسيار است.

(وَ إِنَّ اللَّهَ لَهادِ الَّذِينَ آمَنُوا إِلى‌ صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ)- اين جمله در مقام بيان علت اين است كه چطور دانستن و فهميدن آنان كه علم روزيشان شده هدف و غايت روش مذكور خدا شده است. به اين بيان كه اگر خدا بيماردلان و سنگدلان را چنين و چنان كرد تا دسته سوم كه علم روزيشان شده بفهمند براى اين است كه خدا هادى و راهنما است. مى‌خواهد ايشان را قدم به قدم هدايت كند و با اين فهماندن ايشان را به سوى صراط مستقيم راهنمايى فرمايد.

(وَ لا يَزالُ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي مِرْيَةٍ مِنْهُ حَتَّى تَأْتِيَهُمُ ...) اين آيه به طورى كه ملاحظه مى‌فرماييد از اين معنا خبر مى‌دهد كه اين گونه كفار تا آخر عمر از ايمان محرومند. پس مقصود از(الَّذِينَ كَفَرُوا) همه كفار نيستند، چون مى‌دانيم و مى‌بينيم كه بسيارى از كفار بعد از سالها كفر موفق به ايمان مى‌شوند، پس مى‌فهميم كه مراد

[1] اين روزگار را ميان مردم دست به دست مى‌گردانيم و تا مقام كسانى را كه ايمان آورده‌اند بداند. سوره آل عمران، آيه 140.