صدق و اخلاص- اشاره كرده، آن گاه علت اين عنايت را چنين بيان فرموده كه اين بزرگواران خصلتهاى برجسته‌اى داشته‌اند از آن جمله نسبت به پروردگارشان خاضع و خاشع بودند، و ليكن اخلاف ايشان از ياد خدا اعراض نموده به مساله توجه به پروردگار به كلى بى‌اعتناء شدند، و به جاى آن دنبال شهوت را گرفتند به همين جهت به زودى حالت غى را كه همان از دست دادن رشد است ديدار مى‌كنند، مگر آنكه كسى از ايشان توبه كند و به پروردگار خود بازگشت نمايد كه او سرانجام به اهل نعمت مى‌پيوندد.

سپس نمونه‌هايى از لغزشهاى اهل غى و زورگوييهاى آنان و آراى خارج از منطقشان از قبيل نفى معاد، و به خدا نسبت پسر دارى دادن، و بت پرستيدن و آنچه كه از لوازم اين لغزشها است از نكبت و عذاب را خاطر نشان مى‌سازد.

بنا بر اين، مى‌توان گفت بيان اين سوره شبيه به بيان مدعيى است كه براى اثبات دعوى خود مثال‌هايى مى‌آورد. كانه گفته شده فلانى را و فلانى و فلانى كه از اهل رشد و داراى موهبتى الهى بودند در زندگى اين روش را داشتند كه دل از شهوات نفس كنده و به سوى پروردگار خود متوجه شدند، و طريقه خضوع و خشوع را پيش گرفتند كه هر وقت آيات پروردگارشان را متذكر مى‌شدند از صميم دل خاضع مى‌گشتند. و طريقه آدمى به سوى رشد و موهبت همين است، ليكن اخلاف همين نامبردگان اين طريقه را كنار گذاشتند، يعنى از عمل اعراض و به شهوات مذموم رو آوردند، و اين رويه، ايشان را جز به سوى غى كه خلاف رشد است نكشانيده، جز بر باطل استوارترشان نمى‌كند، و سرانجامشان اين مى‌شود كه رجوع به خدا را انكار، و شركايى براى خدا اثبات نموده، سد راه دعوت هم مى‌شوند و اين جز به سوى نكبت و عذاب رهنمونشان نمى‌كند.

پس اين سوره- همانطور كه ملاحظه مى‌فرماييد- با ذكر چند مثال آغاز و با گرفتن نتيجه‌اى كلى از آن مثلها، كه مورد نظر بوده، خاتمه يافته است. و اين نتيجه‌گيرى از جمله‌(أُولئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ)[1] شروع شده و تا چند آيه بعد ادامه مى‌يابد.

پس اين سوره مردم را به سه طائفه تقسيم مى‌كند: 1- آنهايى كه خدا انعامشان كرد كه يا انبياء بودند و يا اهل اجتباء و هدايت 2- اهل غى، يعنى آنهايى كه مايه و استعداد رشد خود را از دست دادند 3- آن كسانى كه توبه نموده ايمان آوردند، و عمل صالح كردند كه به زودى به اهل نعمت و رشد مى‌پيوندند. و آن گاه ثواب توبه تائبين و مسترشدين و عذاب غاويان‌

[1] سوره مريم، آيه 58.