( فَرَجَعَ مُوسى‌ إِلى‌ قَوْمِهِ غَضْبانَ أَسِفاً) ...(فَأَخْلَفْتُمْ مَوْعِدِي ).

كلمه غضبان صفت مشبهه از ماده غضب است، و همچنين كلمه اسفا كه از اسف با دو فتحه و به معناى اندوه و شدت غضب است، و كلمه موعد به معناى وعده، و اخلاف موعد به معناى خلف وعده است، موسى (ع) وقتى از ميقات برگشت و آن وضع را ديد سخت در خشم شد و پس از چند جمله گفت: چرا وعده‌اى كه داديد كه بعد از من نيكو جانشينيم كنيد تا من برگردم خلف كرده عهد مرا شكستيد؟ مؤيد اين معنا آيه ديگرى است كه همين معنا را مى‌رساند و مى‌فرمايد:(بِئْسَما خَلَفْتُمُونِي مِنْ بَعْدِي)[1].

و معناى آيه مورد بحث اين است كه موسى به قوم خود برگشت در حالى كه غضبناك و سخت خشمگين- و يا اندوهناك- بود و شروع كرد به ملامت ايشان بر كارى كه كرده بودند و گفت: اى قوم مگر پروردگارتان وعده نيكو نداد و آن اين بود كه تورات را بر ايشان نازل كند كه در آن حكم خدا است و عمل به آن مايه سعادت دنيا و آخرت ايشان است و يا اين بود كه ايشان را از شر دشمن نجات داده، در زمين مكنتشان دهد، و به نعمتهايى بزرگ اختصاصشان بدهد (أَ فَطالَ عَلَيْكُمُ الْعَهْدُ)- آيا من دير كردم ؟ كه مقصود دير شدن، دير شدن مدت مفارقت موسى از ايشان است، به طورى كه از برگشتن وى مايوس شده، نظامشان مختل شده است (أَمْ أَرَدْتُمْ أَنْ يَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّكُمْ‌)- و يا خواستيد غضبى از پروردگارتان به شما برسد ؟ پس به اين منظور با كفر به خدا راه طغيان پيش گرفتيد، و بعد از ايمان به خدا به پرستش گوساله پرداختيد،(فَأَخْلَفْتُمْ مَوْعِدِي)، و وعده‌اى كه به من داديد كه بعد از رفتنم نيكو جانشينيم كنيد تخلف كرديد.

و چه بسا در معناى جمله‌(فَأَخْلَفْتُمْ مَوْعِدِي) معانى ديگرى گفته شده:

مثلا بعضى‌[2] گفته‌اند كه: خلف كردن بنى اسرائيل وعده موسى را، اين بوده كه موسى دستور داده بود دنبال او به ميقات بروند و ايشان نرفتند. و بعضى‌[3] ديگر گفته‌اند كه:

موسى دستور داده بود هارون را اطاعت كنند، تا او برگردد، ولى خلف وعده كردند. و از اين قبيل اقوال ديگر.

(قالُوا ما أَخْلَفْنا مَوْعِدَكَ بِمَلْكِنا ...) كلمه ملك - به فتح ميم و سكون لام- مصدر از ملك- يملك است، و گويا مراد

[1] بعد از من خيلى بد جانشينيم كرديد.

[2] ( 2، 3) مجمع البيان، ج 7، ص 24.

[3] ( 2، 3) مجمع البيان، ج 7، ص 24.