(فَوَ رَبِّكَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَ الشَّياطِينَ ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِيًّا).

كلمه جثى جمع جاثى است، و وزنش در اصل فعول بوده و جاثى كسى را گويند كه بر دو زانو نشسته باشد، و به ابن عباس نسبت داده‌اند كه گفته: جثى جمع جثوة است، كه به معناى سنگ و خاك انباشته است‌[1]، و مقصود از آن در اين آيه اين است كه مردم روز قيامت انبوه انبوه و دسته دسته حاضر مى‌شوند، دسته‌هاى متراكم، كه از كول هم بالا مى‌روند، و اين معنا با سياق آيه متناسب‌تر است.

ضمير جمع در(لَنَحْشُرَنَّهُمْ) و در(لَنُحْضِرَنَّهُمْ) به كفار برمى‌گردد، و آيه شريفه تا سه آيه متعرض حال كفار، و منكرين معاد در قيامت است، و اين روشن است. ولى بعضى‌[2] گفته‌اند: هر دو ضمير به عموم مردم از مؤمن و كافر بر مى‌گردد، و همين حرف را در ضمير كم در(وَ إِنْ مِنْكُمْ إِلَّا وارِدُها) زده‌اند. ليكن اين حرف صحيح نيست زيرا لحن اين سه آيه لحن عذاب و خشم است، و با عموميت نمى‌سازد.

مراد از اينكه فرمود(لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَ الشَّياطِينَ) اين است كه در بيرون قبرها ايشان را با اولياءشان، كه شيطانهايند جمع مى‌كنيم، چون به خاطر ايمان نداشتن از غاويان شدند، (فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيًّا)- به زودى غى را كه از خود ايشان است ملاقات مى‌كنند و در جايى ديگر بيان كرده كه شيطانها اولياى غاويانند، و فرموده:(إِنَّا جَعَلْنَا الشَّياطِينَ أَوْلِياءَ لِلَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ)[3] و نيز فرموده:(إِنَّ عِبادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوِينَ)[4].

و يا ممكن است مراد قرين‌هاى ايشان باشد، يعنى ايشان را با قرين‌هايشان محشور مى‌كنيم، هم چنان كه فرمود:( وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ‌)، ...(حَتَّى إِذا جاءَنا قالَ يا لَيْتَ بَيْنِي وَ بَيْنَكَ بُعْدَ الْمَشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرِينُ وَ لَنْ يَنْفَعَكُمُ الْيَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ، أَنَّكُمْ فِي الْعَذابِ مُشْتَرِكُونَ )[5].

و معناى آيات اين است كه به پروردگارت سوگند، كه همه را روز قيامت با اولياء و قرينهاى شيطانيشان جمع مى‌كنيم، آن گاه پيرامون جهنم براى چشيدن عذاب جمعشان مى‌كنيم، در حالى كه همه از در ذلت به زانو در آمده باشند، يا در حالى كه همه دسته دسته،

[1] روح المعانى، ج 16، ص 119.

[2] روح المعانى، ج 16، ص 118.

[3] سوره اعراف، آيه 27.

[4] سوره حجر، آيه 42.

[5] سوره زخرف، آيات 36 و 38 و 39.