[مراد از ولايت شيطان در جمله:(أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِياءَ مِنْ دُونِي وَ هُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ)]

(أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِياءَ مِنْ دُونِي وَ هُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ)- اين جمله تقرير بر ما حصل واقعه ابليس و آدم است كه به استفهام انكارى تعبير شده است، و معنايش اين است:

نتيجه‌اى كه مى‌توانيد از داستان آدم و ابليس بگيريد اين است كه نبايد ابليس و ذريه او را اولياى خود بگيريد، چون آنها دشمنان شما بنى نوع بشرند. و بنا بر اين، پس مراد از ولايت، ولايت اطاعت خواهد بود، چون كفار شيطانها را در آنچه كه به سويش دعوت مى‌كنند اطاعت مى‌كنند، و خدا را در آنچه به سويش مى‌خواند اطاعت نمى‌كنند. همه مفسرين نيز آيه را اينطور تفسير كرده‌اند.

و بعيد هم نيست كه مراد از ولايت، ولايت ملك و تدبير باشد كه عبارت ديگر ربوبيت است، زيرا بت‌پرستان همانطور كه ملائكه را به طمع خيرشان مى‌پرستيدند، جن را نيز به خاطر ترس از شرشان مى‌پرستيدند، و خدا هم كه تصريح كرده كه ابليس از جن است، و داراى ذريه‌اى است، و ضلالت آدمى در راه سعادتش و همچنين همه بدبختى‌هاى ديگرش همه به اغواى شيطان است. پس با در نظر گرفتن اين جهات، معناى آيه چنين مى‌شود: آيا باز هم او و ذريه او را اولياء و آلهه و ارباب خود مى‌گيريد و به جاى من آنها را مى‌پرستيد و به سويشان تقرب مى‌جوييد، با اينكه دشمنان شمايند؟. مؤيد اين معنا آيه بعدى است، زيرا شاهد اينكه خدا در خلقت، شيطانها را شاهد نگرفت مناسب با نداشتن ولايت تدبيرست، نه، نداشتن ولايت اطاعت، و اين پر واضح است.

خداوند آيه مورد بحث را با تقبيح مشركين در قائل شدن به ولايت شيطانها ختم نموده و فرموده‌(بِئْسَ لِلظَّالِمِينَ بَدَلًا)، چون عمل مشركين در حقيقت همان بدل گرفتن شياطين است به جاى خدا، و چقدر اين كار زشت است و هيچ صاحب خردى مرتكب آن نمى‌شود. و به منظور روشنتر كردن اين زشتى التفاتى به كار برده، يعنى فرموده:(مِنْ دُونِي) با اينكه جا داشت كه بر اساس سياق صدر آيه كه فرموده بود(وَ إِذْ قُلْنا) بفرمايد: من دوننا ، هم چنان كه همين التفات را قبل از اين در جمله‌(عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ) به كار برده و نفرموده عن امرنا .

در اينكه چرا امر به ملائكه شامل ابليس هم شده با اينكه او از جن بوده، و نيز در اينكه چطور ابليس ذريه پيدا كرده، مفسرين بحثهايى عنوان كرده‌اند كه پاره‌اى از اقوال آنها را در تفسير سوره اعراف نقل كرديم.

(ما أَشْهَدْتُهُمْ خَلْقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لا خَلْقَ أَنْفُسِهِمْ وَ ما كُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّينَ عَضُداً).

از ظاهر سياق برمى‌آيد كه دو ضمير جمع اشهدتهم و انفسهم به ابليس و