و نيز پروردگارت نسبت به آنها كه پس از محنت كشيدن مهاجرت كرده آن گاه جهاد كرده و صبورى پيشه كرده‌اند پروردگارت از پس آن، آمرزگار و رحيم است (110).

روزى بيايد كه هر كس، گرفتار دفاع از خويشتن است و به هر كس هر چه كرده تمام دهند و ايشان ستم نبينند (111).

بيان آيات [تهديد شديد عليه كفارى كه بعد از ايمان آوردن كافر و مرتد شدند]

در اين آيات عليه كفارى كه بعد از ايمان به خدا كافر گشته و مرتد شدند تهديد نموده مهاجرين را كه در جهاد خود دچار زحمت گشته و در راه خدا صبر كردند وعده جميل داده، و متعرض حكم تقيه نيز شده است.

(مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ).

كلمه اطمينان به معناى سكون و آرامش است، و شرح صدر به معناى گشادى و وسعت آن است، در مفردات گفته است: اصل شرح به معناى بسط گوشت و امثال آن بوده، وقتى مى‌گويد: گوشت را شرح كردم و يا تشريح كردم معنايش اين است كه آن را و لو كردم، و از همين باب است شرح صدر كه به معناى باز كردن سينه به نور الهى و سكينه‌اى از ناحيه خدا و روحى از او است، هم چنان كه خداى تعالى در حكايت دعاى موسى فرموده:(رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي) و در باره رسول خدا 6 فرموده:(أَ لَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ) و نيز فرموده:(أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ)، و شرح دادن كلامى كه مشكل است به معناى بسط آن و اظهار معانى پنهان آن است‌[1].

جمله‌(مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمانِهِ) جمله‌اى است شرطيه كه جوابش جمله‌(فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ) است، و جمله‌(وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ) بر آن عطف شده، و ضمير جمع در جزاء، به اسم شرط من كفر بر مى‌گردد، چون هر چند مفرد است، ولى بحسب معنا كلى و داراى افراد است.

و جمله‌(إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمانِ) استثنايى است از عموم شرط، و مراد از اكراه ، مجبور شدن به گفتن كلمه كفر و تظاهر به آن است، زيرا قلب هيچ وقت اكراه نمى‌شود، و حاصل مقصود اين است كه: كسانى كه بعد از ايمان تظاهر به كفر مى‌كنند و مجبور به گفتن كلمه كفر مى‌شوند، ولى دلهايشان مطمئن به ايمان است از غضب خدا

[1] مفردات راغب، ماده شرح .