پوشيده نيست، و از همه وجيه‌تر همان وجهى است كه ما آورديم، چون با سياق آيه و آيات قبل و بعد آن كه در باره توحيد ربوبيت و تشريع دين از راه وحى رسالت بحث مى‌كند مناسب‌تر است.

جمله‌(أَ فَغَيْرَ اللَّهِ تَتَّقُونَ)، استفهام انكارى است و على الظاهر متفرع بر هر دو جمله قبلى است، و معنايش اين است كه: وقتى مطلب از اين قرار بود پس باز هم از غير خدا پرهيز مى‌كنيد و غير خدا را اطاعت مى‌كنيد؟

(وَ ما بِكُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللَّهِ ثُمَّ إِذا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فَإِلَيْهِ تَجْئَرُونَ).

اين آيه بيان ديگرى است براى اثبات وحدانيت خداى تعالى در ربوبيت، كه خدا توبيخ و مذمت مشركين را بر شرك و تشريعشان متفرع بر آن نموده است، و از اينجا تا چند آيه ديگر مطلب دنبال همين موضوع جريان دارد.

مراد از كلمه ضر بد حالى از جهت فقدان نعمتى است كه در بودنش صلاح حال آدمى است، و كلمه جؤار - به ضم جيم- به معناى صداى حيوانات وحشى است، و جمله (فَإِلَيْهِ تَجْئَرُونَ‌)- به درگاه او نعره مى‌زنيد كنايه از دعا و تضرع و استغاثه است كه به نعره حيوانات تشبيه شده.

و كلام در جمله‌(وَ ما بِكُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللَّهِ) كلامى است عمومى و با دليل، نه اينكه ادعايى بى دليل باشد، خداوند دليل آن را در آيات قبلى بيان كرده، علاوه بر اين شنوندگان اين خطاب هر كه باشند خود اعتراف به اين معنا دارند كه در هنگام بيچارگى به درگاه خدا متوسل شده، داد و فرياد مى‌كنند.

[در تنگناها و شدائد، اميد بستن به مسبب الاسباب و دست به دامان او شدن فطرى انسان است‌]

پس معناى جمله مذكور چنين است كه تمامى نعمت‌هايى كه نزد شماست همه از انعام خدا بر شما است، و خودتان هم اين معنا را مى‌دانيد، و همين شماييد كه وقتى حالتان بد مى‌شود صدايتان را به تضرع و زارى به درگاه او بلند مى‌كنيد، آرى تنها به درگاه او، نه به درگاهى ديگر، زيرا اگر درگاه ديگرى هم سراغ مى‌داشتيد و لو براى يك بار هم كه شده به آن درگاه متوجه مى‌شديد، و ليكن نشديد و نخواهيد شد، پس تنها خداى سبحان منعم نعمتهاى شما و بر طرف سازنده گرفتاريهاى شما است، پس چرا با اين حال در برابرش به عبادت خاضع نمى‌شويد و او را اطاعت نمى‌كنيد.

و استغاثه به خداى تعالى و تضرع به درگاه او در هنگام برخورد با مصائب و هجوم شدايدى كه اميد انسان از هر جا و از هر سببى از اسباب ظاهرى قطع مى‌شود مطلبى است ضرورى كه احدى در آن شك ندارد، آرى انسان هر چند هم كه دين نداشته باشد و به‌