شدن اين حجت ديگر معنى ندارد شك و ترديد و دو دلى به ايشان نسبت دهد.

(وَ إِنَّ كُلًّا لَمَّا لَيُوَفِّيَنَّهُمْ رَبُّكَ أَعْمالَهُمْ إِنَّهُ بِما يَعْمَلُونَ خَبِيرٌ) كلمه ان در صدر آيه، ان مشبهة بالفعل است، و اسم آن كلمه كلا مى‌باشد و به همين جهت بر سرش تنوين آمده و اضافه نشده، و تقدير آن كلهم (همه اختلاف كنندگان) است، و خبر آن جمله ليوفينهم است، و لامى (ل) كه بر سر اين جمله و نون تاكيدى كه در آن به كار رفته خبر را تاكيد مى‌كنند. كلمه لما مركب است از لام قسم و ما ى تشديددار، و خاصيت آن اين است كه ميان دو لام فاصله شود و كلمه قابل تلفظ گردد.

علاوه بر اين، خاصيت تاكيد را هم دارد، و جواب قسم حذف شده، زيرا خبر ان دلالت بر آن مى‌كند و حاجتى به ذكرش نيست.

و معناى آيه- و اللَّه اعلم- اين است كه: همه اين اختلاف كنندگان، سوگند مى‌خورم كه بطور مسلم پروردگارت اعمالشان را به ايشان برمى‌گرداند، يعنى جزاى اعمالشان را مى‌دهد، چه او به اعمال خير و شرشان آگاه است.

در تفسير روح المعانى از ابى حيان و ابن حاجب نقل كرده كه گفته‌اند: كلمه لما در آيه شريفه لما ى جازمه و مدخولش محذوف است، چه حذف مدخول لما ى جازمه در استعمال شايع است، مثلا گفته مى‌شود: خرجت و لما ، و يا: سافرت و لما . آن گاه گفته است: بنا بر اين بهتر اين است كه محذوف را يوفوها بگيريم، آن وقت معنا چنين مى‌شود:

به درستى كه هر يك از اين امم كه اعمالشان به ايشان داده نشده خداى تو البته خواهد داد [1]- و اين وجه، وجه خوبى است.

اهل تفسير در مفردات اين آيه و همچنين در نظم آن بحث‌هاى ادبى طولانى دارند، كه چون بيشتر از آنچه كه گفته شد مورد اهميت نبود از ايرادش خوددارى نموديم، و خوانندگان محترمى كه مى‌خواهند از اين بحثها اطلاع بيشترى حاصل كنند بايد به تفاسير مطول مراجعه نمايند.

(فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ وَ مَنْ تابَ مَعَكَ وَ لا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ)

[معنا و موارد استعمال واژه‌هاى: قيام ، اقامه و استقامت ]

بطورى كه راغب و ديگران گفته‌اند كلمه قام و ثبت و ركز به يك معنا است‌[2]. و ظاهرا ريشه اين لغت از قيام آدمى گرفته شده باشد، چون انسان در ساير حالاتش غير

[1] روح المعانى، ج 12، ص 149.

[2] مفردات راغب، ماده قوم .