از اين قبيل پيش مى‌آورد.

[رد يهود و نصارى از سه جهت‌]

پس علت بگومگوى ميانه دو نفر تابع، يكى از اين سه علت است: حال ببينيم اهل كتاب به كدام يك از اين جهات، با مسلمانان بگو مگو مى‌كردند، اگر بخواهند بگويند: متبوع و خداى ما بهتر از خداى شما است، كه خداى مسلمانان همان خداى اهل كتابست، و اگر بخواهند بگويند: ما اهل كتاب اختصاص و تقرب بيشترى بخدا داريم، كه مسلمانان خدا را با خلوص بيشترى مى‌پرستند، و اگر بخواهند بگويند: رفتار شما براى خدا باعث ننگ است، كه قضيه درست به عكس است پس محاجه اهل كتاب با مسلمانان هيچ وجه صحيحى ندارد، و لذا در آيه مورد بحث نخست محاجه آنان را انكار مى‌كند، و سپس جهات ثلاثه را يكى يكى رد مى‌كند.

((أَمْ تَقُولُونَ: إِنَّ إِبْراهِيمَ‌)- تا جمله-(كانُوا هُوداً أَوْ نَصارى‌)) اين جمله رد جهت اولى است كه هر طائفه‌اى مى‌گفتند ابراهيم و بقيه انبياء نامبرده در آيه از ما است و لازمه اين حرف اين است كه آن حضرات نيز يهودى يا نصرانى باشند، بلكه از لازمه گذشته صريح در آنست، هم چنان كه از آيه:

((يا أَهْلَ الْكِتابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فِي إِبْراهِيمَ؟ وَ ما أُنْزِلَتِ التَّوْراةُ وَ الْإِنْجِيلُ إِلَّا مِنْ بَعْدِهِ، أَ فَلا تَعْقِلُونَ‌)، اى اهل كتاب: چرا بر سر ابراهيم با يكديگر بگو مگو مى‌كنيد؟ يا اينكه تورات و انجيل بعد از او نازل شدند، آيا باز هم نميخواهيد بفهميد)[1] استفاده ميشود كه صريحا هر يك ابراهيم را از خود ميدانسته‌اند.

(قُلْ أَ أَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّهُ)؟ الخ بگو آيا شما بهتر ميدانيد يا خدا؟ با اينكه خدا در اين كتاب به ما و شما خبر داد: كه موسى و عيسى و انجيل و توراتشان بعد از ابراهيم و انبياء نامبرده ديگر بودند؟.

(وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ) الخ و كيست ستمكارتر از آن كس كه با اينكه شهادتى از خدا را تحمل كرد، كتمان كند، يعنى با اينكه خدا بوى خبر داد: كه تشريع دين يهود و دين نصرانيت بعد از ابراهيم، و آن ديگران بود باز هم آن را كتمان كند، پس شهادتى كه در آيه آمده شهادت تحمل است نه شهادت اداء.

ممكن هم هست معنا اين باشد: كه (شهادت خدا را بر اينكه نامبردگان قبل از تورات و انجيل بودند كتمان كند) كه در اينصورت شهادت به معناى اداء خواهد بود، ولى معناى اول درست است.

(تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ) يعنى اصلا دعوا بر سر اينكه فلان شخص از چه طائفه‌اى بوده، و آن ديگرى از كدام طائفه، چه سودى دارد؟ و سكوت از اين بگومگوها چه ضررى؟ آنچه الان بايد

[1]- سوره آل عمران آيه 65