(فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ)، كلمه (اينما) از كلمات شرط است كه بايد دو فعل دنبالش بيايد، يكى بنام شرط و ديگرى بنام جزاء (مانند اگر) كه مى‌گوييم: اگر بزنى مى‌زنم، و بهمين جهت بايد در آيه مورد بحث مى‌فرمود: (اينما تولوا جاز لكم ذلك. لان هناك وجه اللَّه، هر جا رو كنيد ميتوانيد رو كنيد، چون طرف خدا هم همانجا است) ولى اينطور نفرمود و جمله (جاز لكم ذلك) را كه جزاى شرط است، انداخته علت آن را بجايش قرار داد، (و خدا داناتر است).

دليل بر اينكه گفتيم تقدير آيه: (جاز لكم ذلك) است، اين است كه حكم خود را چنين تعليل كرده: كه (خدا واسعى عليم است)، يعنى ملك خدا و احاطه او بشما وسعت دارد، و نيات شما به هر سو توجه كند، او نيز از قصد شما آگاه است و او مانند يك انسان و يا مخلوق جسمانى ديگر نيست كه نشود بسويش توجه كرد مگر وقتى كه در جهت معينى قرار داشته باشد و نيز مانند ما انسانها نيست كه اطلاعى از توجه اشخاص بسويمان پيدا نكنيم مگر وقتى كه از جهت معينى بسوى ما توجه كنند يا از پيش روى ما در آيند، يا از دست راست ما و يا از جهتى ديگر، چون خداى تعالى نه خودش در جهت معينى قرار دارد، نه متوجه باو بايد از جهت معينى بسويش توجه كند تا او به توجه وى آگاه شود، پس توجه بتمام جهات، توجه بسوى خداست و خدا هم بدان آگاه است. اين را هم بدانيم كه اين آيه شريفه ميخواهد حقيقت توجه بسوى خدا را از نظر جهت توسعه دهد، نه از نظر مكان، و خلاصه اگر فرموده: بهر جا رو كنى بسوى خدا رو كرده‌اى، با حكمش به اينكه در نماز بايد بسوى كعبه رو كنيد، منافات ندارد.

بحث روايتى [ (شامل رواياتى در ذيل جمله‌(فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ))]

در تهذيب از محمد بن حصين، روايت كرده كه گفت: شخصى نامه‌اى به حضرت موسى بن جعفر، بنده صالح خدا ع نوشته و پرسيده است: مردى در روزى ابرى در بيابان نماز ميخواند، در حالى كه قبله را تشخيص نداده، بعد از نماز آفتاب از زير ابر درآمده و برايش معلوم شده كه نمازش رو بقبله نبوده، آيا باين نمازش اعتناء بكند و يا آنكه دوباره بخواند؟

در پاسخ نوشتند: ما دام كه وقت باقى است، اعاده كند، مگر نمى‌داند كه خداى تعالى فرموده:

و فرمايشش حق است: ((فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ‌)، هر جا كه رو كنى همانجا طرف خداست)؟[1] و در تفسير عياشى از امام باقر ع روايت آورده كه در تفسير جمله: ((لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ‌) الخ) فرمود: خداى تعالى اين آيه را در خصوص نمازهاى مستحبى نازل كرد، چون در

[1]- تهذيب ج 2 حديث 160