[بيان اينكه خدا از حمد حامدان منزه است و دليل آن‌]

منزه دانسته، و فرموده:(سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ، إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ‌)، خدا منزه است از آنچه توصيفش مى‌كنند، مگر بندگان مخلص او)،[1] و در كلام مجيدش هيچ جا اين اطلاق را مقيد نكرده، و هيچ جا عبارتى نياورده كه حكايت كند حمد خدا را از غير خدا، بجز عده‌اى از انبياء مخلصش، كه از آنان حكايت كرده كه حمد خدا گفته‌اند، در خطابش به نوح ع فرموده:(فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي نَجَّانا مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ‌)، پس بگو حمد آن خدايى را كه ما را از قوم ستمكار نجات داد)،[2] و از ابراهيم حكايت كرده كه گفت:(الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي وَهَبَ لِي عَلَى الْكِبَرِ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ‌)،[3] سپاس خدايى را كه در سر پيرى اسماعيل و اسحاق را بمن داد) و در چند جا از كلامش به رسول گراميش محمد 6 فرموده: كه‌(وَ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ‌) بگو الحمد للَّه)،[4] و از داود و سليمان ع حكايت كرده كه:(وَ قالا الْحَمْدُ لِلَّهِ‌) گفتند: الحمد للَّه)[5] و از اهل بهشت يعنى پاك‌دلانى كه از كينه درونى، و كلام بيهوده، و فسادانگيز پاكند، نقل كرده كه آخرين كلامشان حمد خدا است، و فرموده:(وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ).[6] و اما غير اين موارد هر چند خداى تعالى حمد را از بسيارى مخلوقات خود حكايت كرده، و بلكه آن را به همه مخلوقاتش نسبت داده، و فرموده:(وَ الْمَلائِكَةُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ)،[7] و نيز فرموده:

(وَ يُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ)،[8] و نيز فرموده:(وَ إِنْ مِنْ شَيْ‌ءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ‌)، هيچ چيز نيست مگر آنكه خدا را با حمدش تسبيح مى‌گويد).[9] الا اينكه بطورى كه ملاحظه مى‌كنيد همه جا خود را از حمد حامدان، مگر آن عده كه گفتيم، منزه ميدارد، هر جا سخن از حمد حامدان كرده، حمد ايشان را با تسبيح جفت كرده، و بلكه تسبيح را اصل در حكايت قرار داده، و حمد را با آن ذكر كرده، و همانطور كه ديديد فرموده: تمامى موجودات با حمد خود او را تسبيح مى‌گويند.

خواهى پرسيد چرا خدا منزه از حمد حامدان است؟ و چرا نخست تسبيح را از ايشان حكايت كرده؟ مى‌گوييم براى اينكه غير خداى تعالى هيچ موجودى به افعال جميل او، و به جمال و كمال افعالش احاطه ندارد، هم چنان كه به جميل صفاتش و اسماءش كه جمال افعالش ناشى از جمال آن صفات و اسماء است، احاطه ندارد، هم چنان كه خودش فرموده:(وَ لا يُحِيطُونَ بِهِ عِلْماً)، احاطه علمى به او ندارند).[10]

[1]- سوره صافات آيه 160

[2]- مؤمنون آيه 28

[3]- سوره ابراهيم آيه 39

[4]- سوره نمل آيه 93

[5]- سوره نمل آيه 15

[6]- سوره يونس آيه 10

[7]- شورى آيه 5

[8]- سوره رعد آيه 13

[9]- سوره اسراء آيه 44

[10]- سوره طه آيه 110