كلمه (رحمان) صيغه مبالغه است كه بر كثرت و بسيارى رحمت دلالت مى‌كند، و كلمه (رحيم) بر وزن فعيل صفت مشبهه است، كه ثبات و بقاء و دوام را ميرساند، پس خداى رحمان معنايش خداى كثير الرحمة، و معناى رحيم خداى دائم الرحمة است، و بهمين جهت مناسب با كلمه رحمت اين است كه دلالت كند بر رحمت كثيرى كه شامل حال عموم موجودات و انسانها از مؤمنين و كافر مى‌شود، و به همين معنا در بسيارى از موارد در قرآن استعمال شده، از آن جمله فرموده:(الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى‌)، مصدر رحمت عامه خدا عرش است كه مهيمن بر همه موجودات است)[1] و نيز فرموده:(قُلْ مَنْ كانَ فِي الضَّلالَةِ فَلْيَمْدُدْ لَهُ الرَّحْمنُ مَدًّا)، بگو آن كس كه در ضلالت است بايد خدا او را در ضلالتش مدد برساند)[2] و از اين قبيل موارد ديگر.

و نيز بهمين جهت مناسب‌تر آنست كه كلمه (رحيم) بر نعمت دائمى، و رحمت ثابت و باقى او دلالت كند، رحمتى كه تنها بمؤمنين افاضه مى‌كند، و در عالمى افاضه مى‌كند كه فنا ناپذير است، و آن عالم آخرت است، هم چنان كه خداى تعالى فرمود:(وَ كانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيماً)، خداوند همواره، به خصوص مؤمنين رحيم بوده است)،[3] و نيز فرموده:(إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُفٌ رَحِيمٌ‌)، بدرستى كه او به ايشان رئوف و رحيم است)،[4] و آياتى ديگر، و به همين جهت بعضى گفته‌اند: رحمان عام است، و شامل مؤمن و كافر مى‌شود، و رحيم خاص مؤمنين است.

[معنى حمد و فرق آن با مدح‌]

*(الْحَمْدُ لِلَّهِ) كلمه حمد بطورى كه گفته‌اند به معناى ثنا و ستايش در برابر عمل جميلى است كه ثنا شونده باختيار خود انجام داده، بخلاف كلمه (مدح) كه هم اين ثنا را شامل ميشود، و هم ثناى بر عمل غير اختيارى را، مثلا گفته مى‌شود (من فلانى را در برابر كرامتى كه دارد حمد و مدح كردم) ولى در مورد تلألؤ يك مرواريد، و يا بوى خوش يك گل نمى‌گوئيم آن را حمد كردم بلكه تنها مى‌توانيم بگوئيم (آن را مدح كردم).

حرف (الف و لام) كه در اول اين كلمه آمده استغراق و عموميت را مى‌رساند، و ممكن است (لام) جنس باشد، و هر كدام باشد مالش يكى است.

براى اينكه خداى سبحان مى‌فرمايد:

(ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ خالِقُ كُلِّ شَيْ‌ءٍ)، اين است خداى شما كه خالق هر چيز است)،[5] و اعلام ميدارد كه هر موجودى كه مصداق كلمه (چيز) باشد، مخلوق خداست، و نيز فرموده:(الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْ‌ءٍ خَلَقَهُ‌) آن خدايى كه هر چه را خلق كرده زيبايش كرده)،[6] و اثبات كرده كه هر چيزى كه مخلوق است به آن‌

[1]- سوره طه آيه 5

[2]- سوره مريم آيه 75

[3]- سوره احزاب آيه 43

[4]- سوره توبه آيه 117

[5]- سوره غافر آيه 62

[6]- سوره سجده آيه 7