و لكن اين مناقشه صحيح نيست، و صدر آيه با مدلول خود جواب آن را داده، چون در صدر آيه مى‌فرمايد: ((وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً، قالُوا وَجَدْنا عَلَيْها آباءَنا، وَ اللَّهُ أَمَرَنا بِها)، و چون مرتكب فاحشه‌اى ميشوند، ميگويند: ما پدران خود را ديديم كه چنين مى‌كردند، و خدا ما را به آن عمل امر كرده)، و اشاره بكلمه بها- به آن) ما را ناگزير مى‌كند بگوئيم: نفى بعدى كه مى‌فرمايد: (بگو خدا بفحشاء امر نمى‌كند)، نيز متوجه همان عمل فاحشه باشد، حال چه اينكه آن را فاحشه بناميم يا نناميم.

طريقه سوم، استدلال از جهت صفات است، و آن اين است كه خدا به اسماى حسنى ناميده ميشود، و به بهترين و عاليترين صفات متصف است، صفاتى كه با بودن آنها نه جبر صحيح است، و نه تفويض، مثلا خداى تعالى قادر و قهار و كريم و رحيم است، و اين صفات معناى حقيقى و واقعيش در خداى سبحان تحقق نمى‌يابد، مگر وقتى كه هستى هر چيزى از او، و نقص هر موجودى و فسادش مستند بخود آن موجود باشد، نه بخدا، هم چنان كه در رواياتى كه ما از كتاب توحيد نقل كرديم نيز باين معنا اشاره شده بود.

طريقه چهارم، استدلال بمثل استغفار، و صحت ملامت است، چون اگر گناه از ناحيه بنده نباشد، استغفار او و ملامت خدا از او، معنا ندارد، زيرا بنا بر جبر، كه همه افعال مستند بخدا ميشود، ديگر فرقى ميان فعل خوب و بد نيست، تا ملامت بنده در كارهاى بدش صحيح، و در كارهاى خوبش غير صحيح باشد.

البته در اينجا روايات ديگرى نيز در تفسير آياتى كه اضلال، و طبع، و اغواء، و امثال آن را بخدا نسبت ميدهد، وارد شده، از آن جمله در كتاب عيون از حضرت رضا ع روايت شده كه در تفسير جمله:(وَ تَرَكَهُمْ فِي ظُلُماتٍ لا يُبْصِرُونَ)،[1] فرموده: خداى تعالى آن طور كه بندگانش چيزى را و يا كسى را وا مى‌گذارند، متصف به تحرك و واگذارى نميشود، و خلاصه بنده‌اش را بدون جهت وا نمى‌گذارد، بلكه وقتى ميداند كه بنده‌اش از كفر و ضلالت بر نمى‌گردد، ديگر يارى و لطف خود را از او قطع مى‌كند، و افسار او را بگردنش انداخته، باختيار خودش وا مى‌گذارد.[2] و نيز در عيون از آن جناب روايت كرده، كه در ذيل جمله:(خَتَمَ اللَّهُ عَلى‌ قُلُوبِهِمْ)، فرموده:

ختم همان طبع بر قلوب كفار است، اما بعنوان مجازات بر كفرشان، هم چنان كه خودش در آيه‌اى ديگر فرمود: ((بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَيْها بِكُفْرِهِمْ، فَلا يُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِيلًا)،[3] بلكه خدا بخاطر كفرشان مهر بر دلهاشان زد، و در نتيجه جز اندكى ايمان نمى‌آورند)[4].

و در مجمع البيان از امام صادق ع روايت كرده كه در تفسير جمله:

[1]- سوره بقره آيه 17

[2]- عيون اخبار الرضا ج 1 ص 101 ب 11

[3]- عيون اخبار الرضا ج 1 ص 101 ب 11

[4]- سوره نساء آيه 155