نام کتاب : عدل الهی نویسنده : مطهری، مرتضی جلد : 1 صفحه : 18
الهی و یا طبیعی . از آن جهت که به هر حال موضوع بحث ، انسان است که
آیا مختار است یا مجبور ؟ مسأله ای انسانی است ، و از آن جهت که طرف
دیگر مسأله خدا یا طبیعت است که آیا اراده و مشیت و قضا و قدر الهی و
یا عوامل جبری و نظام علت و معلولی طبیعت ، انسان را آزاد گذاشته و یا
مجبور کرده است ؟ مسأله الهی و یا طبیعی است ، و چون به هر حال مسألهای
انسانی است و با سرنوشت انسان سر و کار دارد ، شاید انسانی یافت نشود
که اندک مایه تفکر علمی و فلسفی در او باشد و این مسأله برایش طرح نشده
باشد ، همچنانکه جامعهای یافت نمیشود که وارد مرحلهای از مراحل تفکر شده
باشد و این مسأله را برای خود طرح نکرده باشد .
جامعه اسلامی که به علل بسیاری ، زود و سریع وارد مرحله تفکر علمی شد
خواه ناخواه در ردیف اولین مسائلی که طرح کرد مسأله جبر و اختیار بود .
ضرورتی نیست که ما برای کشف علت طرح سریع این مسأله در قرن اول هجری ،
دنبال عوامل دیگر برویم . طرح این مسأله در جهان اسلام ، بسیار طبیعی بود
، اگر طرح نشده بود جای این سؤال بود که چگونه در چنین جامعهای توجهی به
این مسأله نشده است .
جامعه اسلامی یک جامعه مذهبی بود و در قرآن که کتاب دینی ما مسلمانان
است به مسائل مربوط به جبر و اختیار ، و قضا و قدر الهی ، و پاداشها و
کیفرها زیاد برمیخوریم . توجه عمیق مسلمین به تدبر و تفکر در آیات
قرآنی ، که خود قرآن صلای آن را داده است ، خواه ناخواه منجر به بحث در
جبر و اختیار گردید .
مسئله عدل
بحث جبر و اختیار ، خود به خود بحث " عدل " را به میان آورد . زیرا
رابطه مستقیمی است میان اختیار و عدل از یک طرف ، و جبر و نفی عدل از
طرف دیگر ، یعنی تنها در صورت اختیار است که تکلیف و پاداش و کیفر
عادلانه ، مفهوم و معنی پیدا میکند . اگر انسان ، آزادی و اختیار نداشته
باشد و در مقابل اراده الهی و یا عوامل طبیعی ، دست بسته و مجبور باشد ،
دیگر تکلیف و پاداش و کیفر ، مفهوم خود را از دست میدهد .
متکلمین اسلامی دو دسته شدند : دستهای که از همان ابتدا " معتزله "
نامیده شدند طرفدار عدل و اختیار ، و دسته دیگر یعنی گروه اهل حدیث که
بعدها " اشاعره " نامیده شدند طرفدار جبر و اضطرار گردیدند . البته
منکران عدل ، صریحا نگفتند که منکر عدل الهی هستیم زیرا قرآن کریم که هر
دو دسته ، خود را حامی آن میدانستند ،
نام کتاب : عدل الهی نویسنده : مطهری، مرتضی جلد : 1 صفحه : 18