مأخذشناسى (شبيه سازى ) از منظر فقه, حقوق و اخلاق
سيد مصطفى مطبعه چى اصفهانى

در شماره چهل و چهارم مجله (كاوشى نو در فقه اسلامى) كه در تابستان 1384 انتشار يافت, در مقاله اى با عنوان (مأخذشناسى شبيه سازى در جهان عرب), 51 منبع به زبان عربى ـ شامل نوزده كتاب, نوزده مقاله و سيزده نشست و همايش علمى ـ به اختصار معرفى شد. نظر به اين كه اين شماره مجله به موضوع شبيه سازى اختصاص يافته است, مقاله حاضر كه در تكميل مقاله پيشين به پيشگاه دانش دوستان تقديم مى شود, هم شامل مآخذ عربى تازه يابى است كه ذكرى از آن نرفته بود و هم مشتمل است بر منابع فارسى كه در آن مقال مجالى براى عرضه نيافته بود.
اين نوشتار مشتمل بر دو پاره و يك (تمهيد) است. پاره نخست به معرفى منابع و مآخذ فارسى اختصاص يافته و دومين پاره شامل منابع و مآخذ عربى است.
در منابع فارسى ابتدا دوازده كتاب و پايان نامه معرفى شده است كه از ميان آنها به اجمال از محتواى شش كتاب هم سخن به ميان آمده است.
فرجام بخش پاره اول, چكيده اولين رساله اى است كه در مقطع دكترى در موضوع شبيه سازى در ايران به نگارش درآمده است. سپس به 54 مقاله مندرج در مجلات علمى, گزارش ها و تك نگارى ها و همايش ها اشاره و به دنبال آن مقالات مندرج در روزنامه ها معرفى شده و در جدولى نمودار آرا و ديدگاه هاى صاحب نظران اديان ابراهيمى (اسلام, مسيحيت و يهود) درباره شبيه سازى انعكاس يافته است.
پاره دوم اين مقال يادكردى است از منابع و مآخذ عربى كه ابتدا 43 كتاب معرفى شده و در چهارده اثر, علاوه بر ذكر مشخصات كتاب شناختى, از مضمون اثر نيز به اختصار ياد كرده ايم. سپس كتاب هايى را معرفى كرده ايم كه بخشى از آن به مسئله شبيه سازى اختصاص يافته است كه شامل يازده اثر مى باشد. در پايان به مقالات عربى كه در موضوع شبيه سازى به نگارش درآمده است اشاره كرده ايم.
اما مبحث (تمهيد), كوششى است به منظور ارائه تصوير صحيح و جامعى از مباحث و موضوعات مطرح شده و يا به تعبير ديگر (ادبيات) شبيه سازى كه در چند سال اخير عرضه و ارائه شده است. اين تمهيد چشم اندازى كلى از آثار و كوشش هاى انجام شده در زمينه شبيه سازى به دست مى دهد و خواننده را با سير تطور و تحول آن آشنا مى سازد و تصوير روشنى از مسائل و موضوعات مورد بحث به وى عرضه مى نمايد.

تمهيد1

تحولات حوزه شبيه سازى انسانى را كه ادبيات و پيشينه اين مسئله را تشكيل مى دهد, در پنج محور زير مى توان بررسى كرد:
يك. مقالات مطبوعاتى عمومى;
دو. جلسات و محافل بحث;
سه. پرداختن ضمنى به اين مسئله در همايش ها;
چهار. استفتاهاى مختلف;
پنج. تك نگارهاى تخصصى.

يك. مقالات مطبوعاتى عمومى

گزارش ها و مقالات مجلات و روزنامه هاى كشور ما از زاويه هاى مختلفى به معرفى مهندسى ژنتيك و دستاوردهاى جديد آن از جمله شبيه سازى حيوانى (دالى) و امكان شبيه سازى انسانى پرداخته اند. برخى از اين مقالات تأليفى و عمدتاً ترجمه بوده اند. اين مقالات معمولاً به معرفى مهندسى ژنتيك, شبيه سازى دالى و نگرانى هايى درباره امكان شبيه سازى انسانى پرداخته اند. در اين مقالات به گونه اى گذرا, مخاطرات يا پرسش هايى كه بر سر راه شبيه سازى انسانى قرار دارد, بيان شده است. بيشتر اين مقالات صبغه دينى خاص ندارد و بيشتر با نگاهى اجتماعى ـ اخلاقى به مسئله پرداخته و برخى از نويسندگان يا مترجمان هم علايق شيعى خود را در انتخاب متن يا نگارش آن نشان داده اند. همچنين در برخى از آنها به آراى عالمان دين نيز اشاره است. اين مقالات را نمى توان از نظر فنى بيانگر ديدگاه شيعه دانست; اما به دليل آن كه غالب نويسندگان آنها شيعه بوده اند, مى توان آنها را بخشى از ادبيات شيعى ناظر به اين بحث لحاظ نمود. اين مقالات خود چند دسته اند:
1- برخى تنها به معرفى كلى شبيه سازى و نگرانى هاى مربوط به آن از طريق تأليف يا ترجمه پرداخته اند.
2- برخى مقالات نيز از منظرى فمينيستى يا حقوقى به اين مسئله پرداخته و پس از گزارشى كوتاه و گاه غلط درباره ماهيت و فرايند شبيه سازى, بر مسائلى خاص متمركز شده اند.
3- برخى نيز نقد شبيه سازى انسانى را از منظر يك متفكر غربى مانند هابرماس را وجهه همت خود ساخته اند.
4- برخى ديگر تحرير و خلاصه نظريات موافقان و مخالفان شبيه سازى انسانى در غرب است.
5- گاه نيز شاهد مقاله اى در اين زمينه همراه با نقل آراى اهل سنت و شيعه بوده ايم.
6- گاهى هم نشريه اى با فقيهى شيعى درباره لوازم دينى اين كار به گفت وگو پرداخته و ديدگاه شيعى فقيه مورد نظر را آورده است.

دو. جلسات و محافل بحث

طى ساليان گذشته, برخى علاقه مندان و مسئولان با هدف فهم اين مسئله و رسيدن به ديدگاهى جامع درباره لوازم مختلف آن و يا روشن ساختن ديدگاه شيعه در برابر اين فنّاورى نوپديد, نشست ها و جلساتى برگزار كرده اند. در اين جلسات كه غالباً دانش آموختگان حوزه شيعه, به بحث و گفت وگو پرداخته اند, گاه از كارشناسان مهندسى ژنتيك نيز دعوت شده است.
اين جلسات يا محافل غالباً به افراد خاصى منحصر بوده و به گونه اى غير رسمى برگزار شده و تنها گزارش آن انتشار يافته است. گاه نيز محصول چنين نشستى تنها در قالب خبر يا جزوه اى قابل دسترسى بوده است و از اين رو, دستيابى به آمار و چنين نشست هايى سخت دشوار است.
با اين همه, به نظر مى رسد تاكنون سه نشست از اين قبيل در مراكز علمى قم برگزار شده است: نخستين نشست در دفتر مطالعات و تحقيقات زنان برگزار شد. گويا اين نشست چندين جلسه طول كشيد. در اين نشست برخى از متخصصان مهندسى ژنتيك و مركز رويان گستر نيز شركت داشتند و ظاهراً گزارشى از اين نشست منتشر نشده است. البته اين دفتر, گزارشى درباره شبيه سازى انسان (cloning) منتشر ساخته است كه در آن مسائل عمومى شبيه سازى انسانى و دلايل موافقان و مخالفان اين فنّاورى آمده است. دومين نشست در دانشگاه مفيد برگزار شد. اين نشست علمى سه جلسه ادامه يافت و در آن آقايان جوكار (مدرس دانشگاه) و آقاى قائينى (از مجتهدان حوزه) حضور داشتند. گزارش اين نشست بعدها تنظيم و در نشريه دانشجويى آن دانشگاه منتشر شد. سومين گردهمايى كه مشخصات و زمان برگزارى و شركت كنندگان آن معلوم نيست, در جزوه اى 72صفحه اى (در دو قسمت) به تعداد محدود گزارشى از فعاليت خود را ارائه كرد. از مطالعه اين جزوه نكاتى به دست مى آيد: اين نشست جزء سلسله جلسات كانون طلوع است. ديگر آن كه در اين نشست كه چندين جلسه به طول انجاميده است, آقاى سيد معصومى كه از دانش آموختگان حوزه است, گزارشى مفصل از روند و ماهيت شبيه سازى به دست داده و سپس به نظريات مختلف و دلايل موافقان و مخالفان آن پرداخته است. در طول اين جلسات, ديگر شركت كنندگان نيز وارد بحث شده و به نقض و ابرام پرداخته اند.

سه. پرداختن ضمنى به اين مسئله در همايش ها

تاكنون در كشور ما كنفرانس يا نشست عمومى مستقلى به شبيه سازى انسانى اختصاص نيافته است, ليكن در ضمن برخى از كنفرانس ها به اين مسئله پرداخته شده است. براى مثال, در نيمه آذرماه سال 1383, سفارتخانه فرانسه در تهران و دانشكده حقوق و علوم سياسى دانشگاه علامه طباطبايى, به طور مشترك نشستى يك روزه درباره كلوناژ و كشت عضو برگزار كردند. جلد اول مقالات رسيده به اين همايش با عنوان (اخلاق زيستى (بيواتيك), از منظر حقوقى, فلسفى و علمى) با يازده مقاله به زبان فارسى و چهار مقاله به زبان فرانسوى منتشر شد. چهار مقاله اين مجموعه درباره مباحث مختلف شبيه سازى است و دو مقاله آن با عنوان (شبيه سازى درمانى; رويكردهاى اخلاقى, فقهى و حقوقى) نوشته حبيب الله رحيمى, و (همانندسازى انسان از نظر مراجع اديان آسمانى و بررسى آن از نظر فقه اسلامى) تأليف محمود صادقى, به نحوى به ديدگاه شيعه در اين باره پرداخته اند.
كنگره بين المللى اخلاق زيستى از ششم تا هشتم فروردين ماه سال 1384 به همت پژوهشگاه ملى مهندسى ژنتيك و زيست فنّاورى و با مشاركت يونسكو در تهران برگزار شد. مجموعه مقالات اين كنگره همزمان با برگزارى آن منتشر شد. در اين كتاب 29 مقاله به صورت ارائه شفاهى, پوسترى به زبان فارسى و 57 مقاله به زبان انگليسى آمده است. در اين كتاب هشت مقاله مختصر درباره شبيه سازى ديده مى شود كه از آن ميان تنها در دو سه مقاله ديدگاه فقهى ـ حقوقى شيعه در زمينه شبيه سازى تشريح شده است و ديگر مقالات تنها ابعاد فنى يا جهانى مسئله را بيان كرده اند.
در تاريخ 12 تا 15 ارديبهشت ماه سال 1384, نخستين همايش (گفت وگوى علم و دين; مفهوم حيات, انسان و مباحث كاربردى) از سوى مركز ملى تحقيقات علوم پزشكى كشور, در تهران برگزار شد كه بخشى از آن به شبيه سازى و تحقيقات سلولى بنيادين اختصاص يافت. در اين بخش مقاله اى با عنوان (چالش علم و دين در مسئله شبيه سازى انسانى) ارائه گرديد و طى ميزگردى به اين مسئله و برخى از ابعاد آن اشاره شد. همزمان با برگزارى اين همايش, چكيده مقالات آن نيز انتشار يافت كه تنها يكى از آنها درباره (چالش علم و دين در مسئله شبيه سازى انسانى) بود. يكى از مقالات ارائه شده در سومين همايش بين المللى حقوق بشر با عنوان (هويت ها, تفاوت ها و حقوق بشر) كه به وسيله مركز مطالعات حقوق بشر دانشگاه مفيد در تاريخ 24 و25 ارديبهشت سال 1384 در قم برگزار شد, به مسئله شبيه سازى انسانى اختصاص يافته بود. اين مقاله به نام (شبيه سازى انسانى از ديدگاه حقوق بشر; مسئله هويت و تفاوت) به وسيله جناب دكتر سيد حسن اسلامى اردكانى ارائه و در آن مسئله نقض هويت (Identity) و فرديت(Uniqueness) در شبيه سازى انسانى بررسى شد. در شهريور ماه 1384 مجموعه مقالات و گفتارهاى (همايش ديدگاه هاى اسلام در پزشكى) منتشر شد. اين همايش در اسفند ماه 1381 در دانشگاه علوم پزشكى مشهد برگزار شده بود و در يازده بخش, مسائل و موضوعات جديد و مختلف پزشكى از ديدگاه فقه و حقوق مورد بحث و مناقشه قرار گرفت. اولين بخش به مسائل مربوط به شبيه سازى اختصاص داشت كه در آن مجموعه مباحث و گفتارهاى ارائه شده, در واقع پاسخى بود به ده پرسش كه در ابتدا طرح شده بود در اين بخش نخست در ميزگردى با شركت هشت تن از فقيهان و پزشكان ابعاد مختلف شبيه سازى مورد بررسى قرار مى گيرد و سپس در طى هشت مقاله نويسندگان ابعاد و جوانب مختلف علمى, فقهى,حقوقى و اخلاقى مسئله شبيه سازى را مورد كندوكاو قرار مى دهند. در پايان فتاواى دو تن از فقهاى معاصر در پاسخ به استفتاآتى در موضوع شبيه سازى انسانى و حيوانى نقل شده است. بدين ترتيب, به نظر مى رسد هنوز تا برپايى سمينار يا نشستى تخصصى و گسترده درباره شبيه سازى انسانى فاصله داشته باشيم.

چهار. استفتاهاى مختلف

به طور طبيعى با رخ دادن مسئله اى تازه كه به گونه اى با دين مرتبط است, از فقيهان انتظار مى رود كه تكليف متدينان را در برابر آن روشن كنند. از همان آغاز طرح ايده شبيه سازى انسانى نيز استفتاهاى متعددى كه اغلب فرضى بود, متوجه عالمان دين شد. فقيهان قم و نجف و لبنان مورد استفتا قرار گرفتند و آنان غالباً در حد (يجوز) و يا (لايجوز) پاسخ دادند و از ورود به تفاصيل آن خوددارى كردند. از استفتاهاى نخستين مى توان پرسش هايى را نام برد كه صادق جعفر الحسن از مرحوم آيت اللّه شيرازى كرد. جعفر الحسن در تاريخ 15/4/1996 در ديدار با ايشان, سؤالات خود را مطرح و پاسخ آنها را دريافت كرد. وى بعدها اين پرسش ها و پاسخ ها را با افزودن پرسش هاى ديگرى, همراه با مقدمه اى درباره ماهيت شبيه سازى انسانى به چاپ رساند. از حضرات آيات: سيستانى, مرحوم سيد محمد صدر, سيد صادق شيرازى, سيد كاظم حائرى, موسوى اردبيلى, نورى همدانى, صانعى, شيخ جواد تبريزى, فاضل لنكرانى, بهجت, سيد سعيد طباطبائى حكيم, آصف محسنى و مكارم شيرازى استفتاهايى شد و آنان نيز پاسخ دادند. به نظر مى رسد پاسخ گويى به اين گونه پرسش ها به صورت شتابنده اى پيش مى رود و در سال هاى اخير برخى فقها در درس هاى خود به صورت مستقيم يا غير مستقيم اين مسئله را مورد توجه قرار داده اند.

پنج. تك نگارهاى تخصصى

برخى از مجتهدان و صاحب نظران شيعه با نگاهى جدى تر كوشيدند تا اين مسئله را به كمك مبانى دينى روشن كنند و به پرسش ها پاسخ دهند. اين تك نگارها كه با هدف تبيين ديدگاه شيعى فراهم آمده است, برخى در قالب كتاب و برخى به صورت مقاله تحقيقى انتشار يافته اند. براى مثال, كتاب (الاستنساخ بين التقنية والتشريع), كوششى است براى توضيح فرايند شبيه سازى و تبيين ديدگاه شيعه در برابر آن. همچنين مقاله (الاستتآم والاستنساخ) در پى بيان حكم شرعى اين مسئله از منظر شيعى است. فصلى نيز با عنوان (الاستنساخ و عمليات الهندسة الوراثيه), در حقيقت تقريرات درس خارج استاد محمد سند است كه در آن به گونه اى اجتهادى به تحرير اين مسئله پرداخته شده است.
در كنار اين تك نگارى هاى تخصصى منتشر شده, برخى از مقالات منتشر نشده هم وجود دارند كه ممكن است در آينده منتشر شوند; مانند جزوه (الاستنساخ) نوشته استاد محمد مؤمن كه در همين شماره مجله منتشر مى شود.
با اين همه, مجموعه آثار منتشر شده و نشده درباره شبيه سازى انسانى از منظر شيعى از نظر كمّى بسيار اندك است و با حجم اين سنخ آثار در ميان ا هل سنت سنجيدنى نيست.

* * *
پاره اول:منابع و مآخذ فارسى
- كتاب ها
1- شبيه سازى انسان; بيم ها و اميدها, غلامرضا نورمحمدى, قم, معارف, 1384, چاپ اول, 128 صفحه وزيرى.
اين اثر از جمله كتاب هايى است كه اخيراً در موضوع شبيه سازى به زبان فارسى تأليف شده است. مؤلف پژوهش خود را در هشت فصل سامان داده است. فصل اول كه به (آشنايى اوليه با علم ژنتيك) اختصاص يافته, واژگانى چون: (وراثت, تقسيمات سلولى, ژن و مهندسى ژنتيك) به زبانى ساده توضيح داده شده اند و در پايان همين فصل, به (ژنتيك از ديدگاه متون دينى) اشاره شده است.
در دومين فصل, (راز توليد مثل) تشريح شده و آراى گوناگونى كه در اين باب ارائه شده, به ترتيب تاريخى, تبيين گرديده و بارورى و روش هاى نوين آن توضيح داده شده است. بخش پايانى اين فصل با عنوان (نگرش دينى به توليد مثل انسان) با استناد به آيات و روايات, ديدگاه اسلامى را در اين خصوص بيان كرده است.
مؤلف در فصل بعد به زبانى ساده و در عين حال علمى, مفهوم, روش ها و اصول علمى شبيه سازى را شرح داده است.
در چهارمين فصل كتاب, (ساختار فرد و عوامل سازنده آن) مطرح و مباحثى همچون:وراثت و محيط, اثر توارث بر رفتار و شخصيت فرد, و تأثير توارث و محيط بر دوقلوها, بررسى شده و به علاوه, نويسنده به يك پژوهش علمى در اين زمينه اشاره اى داشته و در پايان اين فصل ديدگاه اسلامى را با عنوان (نگاهى گذرا به عوامل ساختارى فرد از ديدگاه اسلام) تبيين نموده است.
در فصل پنجم, مؤلف به مسئله شبيه سازى از منظر اخلاق پزشكى پرداخته و ضمن برشمردن اصول اوليه و مبانى اخلاق پزشكى, تنافى و تعارض شبيه سازى با مبانى و اصول اخلاقى پزشكى را در هفت مورد تشريح كرده است. اين موارد عبارت اند از:[1]. در نظر نگرفتن منافع واقعى; [2]. زيرپا گذاشتن حق آگاهى و انتخاب; [3]. لزوم ارزيابى طولانى مدت; [4]. فقدان مطالعات حيوانى; [5]. نبود مدارك كافى براى ضمانت روش و اطمينان از آينده آن; [6]. خوكچه هاى انسانى; [7]. ريسك بالاى مرگ و مير و ناهنجارى ها.
در ششمين فصل به (شبيه سازى از نگاه اديان الهى) اشاره شده و بازتاب هاى شبيه سازى در جهان اسلام و مسيحيت و دغدغه ها, نگرانى ها و سؤالاتى كه درباره اين پديده نوظهور مطرح شده, تبيين گشته و فتاوا و آراى برخى فقيهان و عالمان اسلامى شيعى و سنى در اين باب بدون اشاره به منبع و مآخذ اين آرا و فتاوا مورد توجه قرار گرفته است.
مؤلف در هفتمين فصل اين پژوهش ديدگاه موافقان شبيه سازى را تشريح نموده است. ادله اى كه موافقان بدان استناد مى كنند, عبارت است از: [1]. ارضاى حس كنجكاوى بشر; [2]. امكان پيشرفت در درمان نازايى; [3]. پيشرفت ژن درمانى; [4]. بهبود پيش آگهى باردارى; [5]. وقوع معجزه در درمان بيمارى هاى بشر; [6]. ايجاد روزنه هاى اميد دسترسى به زندگى جاودانه; [7]. انقلاب بنيادين در پيوند اعضا; [8]. اصلاح نژاد ژنتيكى بشر. مؤلف ضمن تشريح و توضيح ادله مذكور, ديدگاه اسلامى را درباره بهسازى وراثت به عنوان مؤخره اين فصل افزوده و رهنمودهاى اسلامى را در خصوص انتخاب همسر, مرحله انعقاد نطفه و مرحله باردارى برشمرده است.
در آخرين فصل اين تحقيق, (ديدگاه هاى مخالفان شبيه سازى ) بررسى و تحليل شده است. پژوهشگر ابتدا تأثير شبيه سازى بر روابط خانوادگى را تحليل نموده و به دنبال آن به مرگ و مير و ناهنجارى هاى جنينى ناشى از شبيه سازى اشاره كرده است. دليل ديگر مخالفان, انحصارى شدن ژن هاى بالقوه برتر و سوءاستفاده هاى احتمالى از آن است. از ديگر نقاط منفى اين دانش نوپديد گريز از تشكيل خانواده, سرقت ژن هاى پايه و اطلاعات ژنتيكى به وسيله باندهاى مافيايى و سوءاستفاده برخى دولت ها از آن است. ديگر وجوهى كه مخالفان برمى شمرند, عبارت است از حذف تنوع بشرى و مشكل آفرينى تشابه ظاهرى افراد. موارد فوق به اختصار تشريح شده و در پاره اى موارد مؤلف به برخى آيات و روايات نيز اشاره نموده است.
2- اخلاق زيستى (بيواتيك) از منظر حقوقى, فلسفى و علمى, مجموعه مقالات(1), تهران, دانشگاه علامه, سمت, 1383, 262 صفحه وزيرى.
اين كتاب جلد اول از مجموعه مقالات و خطابه هايى است كه در همايش بين الملليِ (اخلاق زيستى) ارائه شده است. اين گردهمايى علمى با همكارى بخش فرهنگى سفارت فرانسه, دانشگاه علامه و سازمان سمت در تهران برگزار شد.
در اين اثر مجموعاً پانزده مقاله ارائه شده كه يازده مقاله آن به زبان فارسى و بقيه به زبان هاى فرنگى است. نويسندگان ابعاد و شقوق مختلف مسائل و موضوعات مربوط به اخلاقيات دانش زيست شناسى را مورد بحث و مداقه قرار داده اند.
از مجموعه يازده مقاله فارسى, پنج مقاله به شبيه سازى اختصاص يافته است كه عناوين و چكيده آنها عبارت است از:
1- (تلاقى اخلاق, حقوق و واقعيت در شبيه سازى انسان; ضرورت تحليل منطقى و ايجاد تعادل), مصطفى السان و زينب كنعانى.
شبيه سازى انسان و احتمال پديد آمدن نسلى كه در آن جنس واحدى (حسب مورد, مرد يا زن) تعيين كننده خصوصيات ژنتيكى جنين و تنها منشأ آن باشد, مباحثى را در محافل علمى برانگيخته است. از اين رو, در اين مقاله ابعاد حقوقى, اخلاقى و اجتماعى شبيه سازى انسان, با تكيه بر تجربه هاى قبلى تولد غير طبيعى و با توجه به ويژگى منحصر به فرد فنّاورى شبيه سازى نسبت به اين روش ها بررسى مى شود. در اين پژوهش نظريه منع شبيه سازى انسان و مطلوب بودن شبيه سازى درمانى همواره مبنا قرار گرفته و با اين حال در فرض تولد و ورود اطفال شبيه سازى شده به جامعه, حقوق فردى و اجتماعى كودكان نيز به اختصار تحليل شده است.
2- (بررسى منابع حقوق بشر بين الملل در مورد شبيه سازى درمانى انسان), محمد تيمورى.
اين مقاله تحليلى است از منظر حقوقى درباره عهدنامه ها, مصوبات, قطعنامه ها, اسناد الزام آور بين المللى, اسناد غير الزام آور بين المللى, عرف ها و رويه هاى حقوق بشرى, دكترين هاى حقوقى و برخى قوانين مصوب داخلى كشورها كه به طور مستقيم و غير مستقيم, صريح يا ضمنى, به مسئله و موضوعات مختلف شبيه سازى انسانى پرداخته اند.
3- (شبيه سازى درمانى رويكردهاى اخلاقى, فقهى و حقوقى), حبيب الله رحيمى.
اين مقاله با هدف بررسى دلايل مخالفان و موافقان شبيه سازى از ديدگاه هاى مختلف علمى, اخلاقى, دينى و همچنين بررسى دلايل مخالفان وموافقان شبيه سازى از ديدگاه اسلامى و ارزيابى شبيه سازى درمانى با توجه به مقررات و اصول كلى حقوق ايران نگاشته شده است. در ابتدا كلياتى در خصوص پيشينه شبيه سازى , تعريف و انواع شبيه سازى و همچنين تفاوت شبيه سازى با فنّاورى استفاده از سلول هاى بنيادى ارائه شده و سپس دلايل مخالفان و موافقان شبيه سازى از ديدگاه هاى مختلف بررسى مى شود و به دنبال آن اين دلايل از ديدگاه اسلامى مورد تحليل و بررسى قرار گرفته و در فرجام بحث, ابعاد و جنبه هاى حقوقى قوانين مصوبه در ايران در قبال شبيه سازى درمانى مورد بحث قرار مى گيرد.
4- (همانندسازى انسان از نظر مراجع اديان آسمانى و بررسى آن از نظر فقه اسلامى), محمود صادقى.
در اين مقاله, نويسنده پس از تبيين مفهوم, پيشينه و موقعيت كنونى همانندسازى انسان ـ اعم از همانندسازى زايشى (reproductive cloning) يعنى همانند يا شبيه سازى براى توليدمثل انسان و همانندسازى درمانى (therapeutic cloning) يعنى استفاده درمانى و پژوهشى از جنين شبيه سازى شده ـ ديدگاه و آراى مراجع تقليد و صاحب نظران مختلف اديان آسمانى (مسيحيان, يهوديان و مسلمانان) را در اين زمينه بيان و گزارشى از سياست ها و رويكردهاى قانونى درباره آن را در دنياى امروز ارائه كرده و در فرجام بحث, اين مسئله از نظرگاه فقه اسلامى به ويژه فقه شيعى مورد بررسى قرار گرفته است.
نتيجه آن كه از نظر فقه اسلامى, اگر نتوان قائل به حرمت ذاتى شبيه سازى زايشى انسان شد, زيان ها, لوازم و پيامدهاى سوء اجتماعى و اخلاقى آن اقتضا مى كند كه از نظر شرعى و حقوقى ممنوع گردد; پيامدهايى چون: به هم خوردن نظام خانواده, اختلال در وضعيت قرابت و نسب اشخاص شبيه, اختلال در نظام جامعه, احتمال قوى تحقق اختلالات جسمى و روانى در شبيه ها, لطمات و زيان هاى وارده به زنان دهنده تخمك و مادران جانشين و ادله اى مانند آن. اين ادله و نيز ادله مربوط به احترام و كرامت نفس انسان و لزوم صيانت آن از آسيب ها و قواعدى مانند (لاضرر و لا ضرار) و لزوم پرهيز از اختلال نظام اقتضا مى كند كه شبيه سازى انسان شرعاً و قانوناً ممنوع گردد.
اما همانندسازى جهت كاربردهاى درمانى و تحقيقاتى و استخراج سلول هاى بنيادين از جنين شبيه سازى شده, قابل تجويز به نظر مى رسد, با عنايت به اين كه ادله منع سقط جنين, ناظر به مراحل پس از استقرار آن در رحم مادر است و با توجه به وجود فوايدى كه اميد مى رود منجر به تحولات و پيشرفت هاى علمى در عرصه طب زيستى و نافع براى كل جامعه بشرى گردد.
5- (جنبه هاى اخلاقى و قانونى توليد و استفاده از سلول هاى بنيادى جنينى انسان), باقر لاريجانى و دكتر زاهدى.
پژوهشگران اثر در مورد پيشينه اين دانش نو و طرح مباحث اخلاقى در اين زمينه نوشته اند:
سلول هاى بنيادى جنين انسانى, سلول هاى تمايز نيافته اى هستند كه قدرت تبديل به اكثر بافت ها را دارند. مباحث اخلاقى در اين زمينه, از سال 1998 ميلادى كه محققين براى اولين بار موفق به جداسازى سلول هاى بنيادى جنينى انسان شدند, شدت گرفت. از همان زمان استفاده از اين سلول ها, هم با هدف ايجاد انواع سلول هاى مورد نياز بدن و درمان بيمارى هاى مختلف و هم براى مقاصد پژوهشى و مطالعه بيمارى ها و درمان هاى جديد, مورد نظر دانشمندان قرار گرفت. در كشور ما نيز از سال 1382 پژوهشگران موفق به توليد سلول بنيادى گرديدند كه اين سلول به عنوان (Royan H1) در جهان به ثبت رسيده است. اما تحقق اين فنّاورى در شبيه سازى و توليد سلول هاى بنيادى با مباحث مختلف اخلاقى, حقوقى, قانونى و فقهى در جهان همراه بوده است و اين موضوع سؤالات خطيرى مطرح نموده كه پاسخ به آنها در آينده اخلاقى معنوى و اجتماعى بشر تأثير به سزايى خواهد داشت.
در اين مقاله ضمن اشاره مختصر به كليات علمى موضوع, به مباحث اخلاقى مطرح شده پيرامون شبيه سازى اشاره شده و سپس به وضعيت قانون گذارى در كشورهاى مختلف و مجامع جهانى در اين خصوص پرداخته و با عنايت به ضرورت توجه عميق و فورى به جوانب اين فنّاورى جديد در كشور ما و لزوم تبيين ديدگاه هاى اسلامى در اين زمينه, نظرات برخى مذاهب نيز در پايان آورده شده است.
البته دو مقاله ديگر نيز با عناوينِ [1]. (سودمندى تجزيه و تحليل مولكولى D.N.A. در كشف علمى جرايم) اثر دكتر حسنعلى مؤذن زادگان و [2]. (مهندسى ژنتيك و مهندسى اخلاق) اثر مرتضى مرديها, گرچه ارتباط مستقيمى با (شبيه سازى و احكام و مبانى فقهى حقوقى و قانونى ندارد), ولى از آن جا كه آثار و لوازم اين پديده را از منظر علمى و اجتماعى كاويده اند, مى توانند چشم انداز گسترده ترى را فراديد پژوهشگران قرار دهند.
3- شبيه سازى (كلونينگ), ابوطالب صارمى, تهران, نشر خلوص, 1382, 106 صفحه رقعى.
مؤلف اثر خود را در دوازده بخش فراهم آورده است. وى پس از پيش گفتار و مقدمه كه به اهميت و چگونگى شبيه سازى اشاره نموده, در بخش اول به شبيه سازى در طبيعت پرداخته و صور و انواع مختلف آن را شرح داده و در فصل دوم به تاريخچه شبيه سازى اشاره كرده و تحولاتى را كه از سال 1880 ميلادى تا ماه آگوست 2003 ميلادى در دانش بارورى و ژن شناسى روى داده است, به اختصار ذكر كرده است. سومين بخش اين پژوهش, به تشريح و توضيح سلول هاى بنيادى (stem Cells) اختصاص يافته است.
مؤلف در چهارمين بخش كتاب انواع شبيه سازى را برشمرده و چگونگى و تحقق و توليد هر نوع را شرح داده و در بخش پنجم مراحل شبيه سازى موجود زنده را كه شامل پنج مرحله مى گردد, تبيين كرده است.
ششمين بخش كتاب با عنوان (نگهدارى در انجماد), نحوه تداوم بخشيدن قابليت حياتى سلول هاى زنده از طريق انجماد در ئيدروژن مايع را تشريح نموده است و در ادامه, در بخش هفتم, مزايا و منافع شبيه سازى را متذكر شده و در بخش هشتم ديدگاه هاى مختلف درباره شبيه سازى را آورده است; از جمله ديدگاه ها و فتاواى عالمان اسلامى شيعى و سنى, ديدگاه مسيحيت و نظرگاه مذهب يهود را در اين باب تشريح نموده است.
در بخش بعد كه به (مخالفت با شبيه سازى انسانى) اختصاص يافته, نگرانى ها و مخاطراتى را كه ممكن است به دنبال شبيه سازى انسانى ظهور و بروز نمايد, چنين برشمرده است: [1]. خطرات جسمى كه در اثر جهش ژن ها ايجاد مى شود; [2]. خطرات عاطفى; [3]. خطرات سوءاستفاده از دانش شبيه سازى ; [4]. خطرات و تهديدات اجتماعى; [5]. وقفه و اختلال در تكامل ژنتيكى انسان; [6]. مخاطرات غير طبيعى بودن شبيه سازى .
بخش دهم اين اثر, (شبيه سازى انسان در مقايسه با بارورى طبيعى) را بحث و تحليل كرده و امتيازات بارورى طبيعى را از ديدگاه دانشمندان تبيين و در مقابل, به نقاط منفى و مخاطرات بارورى از طريق شبيه سازى اشاره نموده است. در بخش يازدهم پرسش ها و پاسخ هايى در باب شبيه سازى مطرح گرديده است و در آخرين بخش كتاب سازمان ها و مراكز فعال در زمينه شبيه سازى معرفى شده اند. اين مراكز و مؤسسات كه عمدتاً در امريكا فعاليت مى كنند, بالغ بر پانزده مركز و مؤسسه تحقيقاتى اند كه پس از معرفى و توضيح كوتاهى درباره اهداف و برنامه هاى آن, آدرس اين مراكز نيز آمده است.
4- قرن بيوتكنولوژى, جرمى ريفكين, مترجم: حسين داورى, تهران, كتاب صبح, 1382, چاپ اوّل, 384 صفحه رقعى.
اين اثر درباره ابعاد, پيامدها و لوازم انقلاب ژنتيكى و شبيه سازى حيوانى و انسانى تأليف شده است و اگرچه از ابعاد حقوقى و قانونى اين پديده مشخصاً بحث نشده است, ولى در لابه لاى مباحث مختلفى كه ابعاد و جنبه هاى مختلف انقلاب ژنى و شبيه سازى حيوانى و انسانى بررسى و تحليل شده است, مؤلف مسائل و موضوعات حقوقى را نيز به مناسبت مورد نظر قرار داده است.
اين اثر در پاسخ به سؤالاتى از اين دست فراهم آمده: آيا با دخالت افسار گسيخته در نظام طبيعى ژن ها, طبيعت را به طور فاجعه بارى دستخوش دگرگونى نمى كنيم؟ آيا زندگى با موجوداتى بيگانه, شبيه سازى شده و موجوداتى با ژن هاى پيوندى ممكن است؟ آيا پديد آوردن انبوه و عرضه وسيع هزاران موجود زنده شبيه سازى و دستكارى شده, از لحاظ ژنى موجب خسارات جبران ناپذير در محيط زندگى انسان نخواهد شد؟ آيا آلودگى ژنتيكى ابعاد مختلف حيات را در سياره زمين تهديد نمى كند؟ ابعاد و عواقب اجتماعى فرهنگى و اقتصادى مالكيت ژن ها و مؤسسات شبيه سازى در دست چند شركت چند مليتى, چه مى تواند باشد؟ تأثير احساسى و عقلانى حاصل شده از زندگى در جهانى كه تمام حيات آن به منزله (اختراع) و (مالكيت تجارى) تلقى مى شود, چه خواهد بود؟ و به طور خلاصه, چه مخاطراتى در برابر تلاش انسان امروز براى طراحى انسانى كامل تر متوجه ما خواهد بود؟
پرسش هايى از اين دست, موجب شده تا مؤلف به تفصيل ابعاد مختلف اين موضوع را مورد بحث, نقد و تحليل قرار دهد; ابعادى چون: انحصار فنّاورى شبيه سازى در شركت هاى بزرگ, خطرات و تهديدات زيست محيطى, دشوارى ها و معضلات اجتماعى و فرهنگى, سوءاستفاده هاى احتمالى باندهاى مافيايى و گروه هاى جنايتكار و حتى برخى دولت هاى استعمارگر, اختلال در سامانه و سازمان طبيعت و اثرات مخرب ناشى از آن, تغيير و تحول عميق و منفى در مجموعه ارزش هاى بنيادين انسانى و اخلاقى, دگرگونى مبانى و اصول اخلاق پزشكى و مباحثى مانند آن كه ثمرات و پيامدهاى مستقيم يا غير مستقيم انقلاب ژنتيكى و شبيه سازى تلقى مى گردند.
5- مهندسى ژنتيك آينده سرشت انسان; تأملى در مسائل اخلاقى, حقوقى و فلسفى شبيه سازى انسانى, يورگن هابرماس, ترجمه يحيى امامى, تهران, نقش و نگار, 1384, چاپ اول, 156 صفحه رقعى.
اين اثر بسط يافته خطابه اى است كه فيلسوف معروف آلمانى, يورگن هابرماس, ايراد نموده است. در اين اثر, ابتدا اين سؤال مطرح و بررسى و تحليل شده است كه: در پرتو بحث ها و پژوهش ها و تحقيقات علمى در حوزه فنّاورى ژنتيكى, آيا فلسفه مى تواند محدوديت مشابهى را در مباحث مربوط به اخلاق گونه بپذيرد؟ يا به عبارت ديگر, پيشرفت هاى اخير در زيست شناسى و تحقيقات ژنتيكى و شبيه سازى, پرسش هاى اخلاقى پيچيده اى را در مورد چهارچوب و حدود مشروع مداخله دانش مهندسى ژن در طبيعت انسان مطرح كرده است. اگر اين مداخله حتى صرفاً جهت درمان و پيشگيرى از بيمارى ها باشد, اين احساس اجتناب ناپذير است كه احتمال دارد انسان به زودى تكامل زيست شناختى اى را در اختيار گيرد و (نقش خدا را بازى كند).
مؤلف استلزامات اخلاقى دانش مهندسى ژن را كه شبيه سازى نيز در حوزه اين علم لحاظ مى گردد, مطرح ساخته و در معرض بررسى دقيق فلسفى قرار داده است. نقطه عزيمت وى در طرح ديدگاه اخلاقى ـ فلسفى اش, اين نكته است كه دستكارى ژنتيكى, وابسته به هويت و خودفهمى نوع انسان است و ما نمى توانيم اين امكان را رد كنيم كه دخالت علم مهندسى ژنتيك, چه بسا براى انتخاب شيوه زندگى يك فرد محدودكننده باشد و يا روابط متقارن بين انسان هاى آزاد و برابر را تضعيف نمايد.
6- مجموعه مقالات و گفتارهاى سومين همايش ديدگاه هاى اسلام در پزشكى, گردآورى و تنظيم: دكتر سيد حسين فتاحى معصوم, مشهد, دانشگاه علوم پزشكى, 1384, چاپ اول, 867 صفحه وزيرى.
اين اثر مجموعه مقالات و گفتارهايى است كه به (سومين همايش ديدگاه هاى اسلام در پزشكى) كه در اسفند ماه 1381 در مشهد برگزار شد, ارائه شده است. در اين همايش موضوعات ذيل از منظر فقهى ـ پزشكى مورد بحث و بررسى قرار گرفته است:
ـ شبيه سازى
ـ بارورى مصنوعى
ـ پيوند اعضا
ـ مرگ از روى ترحم
ـ ديات و مقتضيات زمان
ـ بيمارى هاى روانى و حقوق اجتماعى
ـ حقوق جنين و كودكان
ـ اقتصاد پزشكى و بيمه ها
ـ مسائل اختصاصى بانوان و سقط جنين
ـ تاريخ پزشكى و مشاهير ايران و اسلام
ـ اخلاق پزشكى و طب مسلمين و مقايسه شيوه هاى درمان قديم و جديد
نخستين موضوع مورد بحث و مناقشه, شبيه سازى و مسائل مربوط به آن است كه در سه بخشِ: مباحثات, مقالات و نظرات فقهى سامان يافته است.
در ابتداى بخش مباحثات كه در قالب ميزگردى فقيهان و طبيبان به بحث و بررسى موضوع شبيه سازى پرداخته اند, سؤالات (كميسيون شبيه سازى انسان) مطرح شده كه مشتمل است بر ده پرسش به ترتيب ذيل.
1- آيا تحقيقات در زمينه كلونينگ به روش تقسيم تخم بارور شده, در مورد انسان جايز است؟
2- در صورت جايز بودن, با توجه به اين كه بعضى از نابارورى ها با روش تقسيم تخم قابل درمان هستند, ارتباط نسبى اطفال ايجاد شده چگونه است؟
3- آيا اين شبيه سازى در ايجاد يك انسان از نظر اخلاقى جايز است؟ و اگر انسان هايى هيولامانند ايجاد شد, مسئوليت آنها به عهده كيست؟
4- از نظر مسائل اجتماعى و حقوقى اين انسان شبيه سازى شده, چه جايگاهى دارد؟ از نظر محرميت, ازدواج, ارث, و… چه حكمى دارد؟ آيا با صاحب سلول و تخمك محرم است يا مثل فرد معمولى است؟ آيا در شبيه سازى محرم بودن, شرط انجام كار است؟
5- اگر امكان داشته باشد از نظر ژنتيكى, ژن هاى بيمار و معيوب افراد را حذف و ژن هاى سالم به جاى آنها منتقل شود, حكم شرعى مسئله چگونه است؟
6- اگرچه اسلام محدوديتى در كسب علم و دانش قائل نشده است. آيا جامعه پزشكى مسلمان و محققين پزشكى مجاز هستند وارد اين شيوه علمى شوند يا صبر كنند تا ديگران تجربه نموده و از نتايج آن بهره مند شوند و به اصطلاح پيرو كارهاى آنها گردند؟
7- اگر محدوديت هايى در انجام تحقيقات علمى قائل باشيم, به لحاظ فقهى اين محدوديت ها كدام اند؟ آيا به خاطر سوءاستفاده از شبيه سازى مى توان حكم به تحريم آن داد؟
8- شبيه سازى انسان علمى است كه اثرات آن در آينده كاملاً ناشناخته است. آيا همچون مثل خيلى از كشورها كه قانوناً ممنوعيت هايى براى اين كار قائل شده اند, ضرورت دارد كه احكام فقهى مناسب و در صورت لزوم قوانين دقيقى تصويب و حدود موضوع روشن شود؟
9- اگر شبيه سازى براى كمك به علم و بهبودى وضعيت درمان به كار گرفته شود (غير از اهداف ضد اخلاقى و غير انسانى), چه حكمى دارد؟
10- به طور كلى آيا شبيه سازى انسان نوعى دخالت در امر خلقت انسان كه از راه مشروع و تبيين شده الهى صورت مى پذيرد, نمى باشد و مصداقى از تغيير خلقت انسان نخواهد بود؟
اين پرسش ها محور بحث و گفت وگو در ميزگردى است كه شركت كنندگان ابعاد مختلف فقهى, حقوقى, علمى و اخلاقى موضوع شبيه سازى را مورد بحث و مناقشه قرار داده اند.
در دومين بخش, مقالات ذيل ابعاد مختلف شبيه سازى را مورد بررسى قرار داده اند:
ـ (كلونينگ (cloning) يا شبيه سازى), محسن فتاحى نجفى
ـ (شبيه سازى (cloning) از ديدگاه اسلام), عليرضا امينى و زهره كريمى و زهرا ملازم
ـ (مسئله شبيه سازى و ديدگاه فقهى), حجت الاسلام عطايى خراسانى
ـ (شبيه سازى انسان), هدى احمرى, رقيه وجدانى
ـ (توليد رده هاى جديد سلول هاى بنيادى جنينى), دكتر حسين بهاروند
ـ (تمايز سلول هاى عصبى فعال از سلول هاى بنيادى جنينى), دكتر حسين بهاروند
ـ (از حيوانات ترانس ژنيك تا پستانداران كلون شده), دكتر محمدرضا نورى دلويى
بخش فرجامين مباحث شبيه سازى طرح شش سؤال است كه ابعاد شرعى و فقهى اين مسئله از فقيهان استفسار شده و دو تن از مراجع (مكارم و صانعى) به اين پرسش ها پاسخ داده اند.
تذكار اين نكته لازم است كه در پايان اين همايش قطعنامه اى ارائه شده كه در بند دهم آن آمده است:
اعضاى شركت كننده در همايش در مورد شبيه سازى (كلونيگ) كه نياز به تحقيقات گسترده دانشگاهى و نظرات فقهى دارند, تأكيد نمودند كه يك كميته كشورى شبيه سازى متشكل از متخصصين ذى ربط و فقهاى حوزه ها پيگيرى اين امور را عهده دار گردند.
7- شبيه سازى و فناورى سلول هاى بنيادى, خسرو حسينى پژوه, تهران, نوربخش, 1384, 157 صفحه.
اين اثر به سفارش سازمان پژوهش هاى علمى و صنعتى ايران تهيه شده است.
8- شبيه سازى انسان, حسن سالارى, تهران, حكيمان, 1381, 172 صفحه رقعى.
اين كتاب جلد اول از مجموعه (علوم حياتى نوين) است كه به شبيه سازى انسانى اختصاص يافته است.
9- شبيه سازى در حيوانات, حميد كريمى, تبريز, پريور, 1384, 59 صفحه.
10- خلاصه مقالات اولين كنگره پزشكى قانونى كشورهاى اسلامى, تهران, قوه قضائيه (پزشكى قانونى), 1384.
اين اثر خلاصه مجموعه مقالات و خطابه هايى است كه به اولين گردهمايى سازمان هاى پزشكى قانونى كشورهاى اسلامى كه در سال 1384 در تهران برگزار شد, ارائه شده است. از جمله مباحث و موضوعات مورد بحث در اين كنگره, مسائل مربوط به شبيه سازى انسانى بود كه ابعاد مختلف فقهى, حقوقى و قانونى آن تحليل و بررسى شد.
11- استفتائات پيرامون شبيه سازى انسان و حيوان (كلوناژ); مجموعه آراى فقهى قضايى در امور حقوقى, جلد اول, مركز تحقيقات فقهى (حوزه معاونت آموزشى و تحقيقات قوه قضائيه), 1381.
12- شبيه سازى انسانى از ديدگاه آيين كاتوليك و اسلام,رساله دكترى دكتر سيد حسن اسلامى اردكانى, 430 صفحه A4 (حدود 150 هزار كلمه), به صورت تايپى, بهار 1384, پايان نامه دكترى دفاع شده در دانشگاه قم, موجود در كتابخانه مركز تربيت مدرس دانشگاه قم.
نگاهى به ساختار و محتواى رساله:
مسئله شبيه سازى انسانى (human cloning) يكى از جدى ترين چالش هاى قرن بيستم بوده كه ذهن بسيارى از عالمان اخلاق, الهى دانان, متفكران عرصه هاى مختلف و حتى سياستمداران را به خود مشغول داشته است. در اين مسئله از هابرماس تا پاپ فقيد, و از مدير كل سازمان بهداشت جهانى تا محمد سيد طنطاوى, رئيس الازهر, موضعگيرى كرده اند.
از نظر علمى شبيه سازى عبارت است از توليد موجودى زنده, بدون نياز به آميزش جنسى و پيوند سلول هاى جنسى مذكر و مؤنث. به كمك اين شيوه, محققان موفق به ايجاد پستاندارانى چون: گوسفند, خوك, گربه و گاو شده اند. هرچند تاكنون اين فنّاورى در باب انسان به كار گرفته نشده و شخصى از اين طريق پديد نيامده است, ليكن به نظر مى رسد كه با تكامل اين شيوه به لحاظ علمى اين كار در انسان نيز شدنى باشد و همين موجب نگرانى هايى در سطح جهان شده است.
كليساى كاتوليك اين عمل را نقض صريح كرامت انسانى و تحدى با پروژه خالق قلمداد كرده است. عالمان اهل سنت و برخى از عالمان شيعه نيز از منظرى مشابه به نقد شبيه سازى انسانى پرداخته اند.
در اين رساله كوشش شده است تا اين مسئله از ديدگاه كاتوليك, اهل سنت و شيعه بررسى و تحليل شود و بدين ترتيب, نگرش سه سنت مذهبى با هم مقايسه گردد. اين تحقيق تازه, افزون بر پيش گفتارى كه در آن برخى مسائل كلى همچون, ضرورت بحث, پيشينه, دامنه, روش و ساختار بحث آمده است, شامل پنج گفتار است:
گفتار نخست, به گزارشى از تاريخچه شبيه سازى و پيشينه فرهنگى و اخلاقى آن اختصاص يافته است. در همين گفتار, گزارشى از روند و مراحل علمى شبيه سازى و تفاوت آن با ديگر تكنولوژى هاى مشابه ارائه شده است.
دومين گفتار اين رساله, به معرفى و تحليل ديدگاه آيين كاتوليك در باره شبيه سازى انسانى اختصاص يافته است. نويسنده در اين گفتار نخست ديدگاه كليساى كاتوليك را در قبال اين مسئله با استناد به منابع رسمى اين آيين گزارش داده و سپس در فصل بعد, به تحليل كارآيى دلايل اين ديدگاه و بررسى نقاط قوت آن پرداخته است.
سومين گفتار, گزارشى تفصيلى از ديدگاه اهل سنت و دلايل متعدد مخالفت آنان با اين پديده نوپديد را به دست مى دهد. اهل سنت به گونه اى نسبتاً اجماعى, شبيه سازى انسانى را حرام و غير اخلاقى مى شمارند.
چهارمين گفتار, به تحليل اين دلايل مى پردازد و دلايل پذيرفتنى را از ناپذيرفتنى بازمى نماياند. از ميان بيش از سى دليل كه بر ضد شبيه سازى انسانى ارائه شده است, به نظر مى رسد كه تنها دو دليل يعنى دليل كشتن جنين هاى اضافى و دليل علمى ناظر به كوتاهى عمر موجود شخص شبيه سازى شده, درخور تأمل جدى باشد.
پنجمين گفتار اين رساله, به گزارش ديدگاه شيعه درباره شبيه سازى انسانى اختصاص دارد. در ميان شيعه اجماعى در جواز يا حرمت اين عمل وجود ندارد; بلكه با بررسى ديدگاه ها و نظريات مختلف مى توان چهار ديدگاه و چهار رهيافت را در مورد شبيه سازى انسانى نشان داد. پس از گزارش ديدگاه هاى مختلف و دلايل آن, نويسنده به تحليل و بررسى آنها پرداخته و نشان داده است كه دلايل موافقان شبيه سازى انسانى با اصول اتخاذى و مقبول عالمان اصول شيعه سازگارى بيشترى دارد.
در پى گفتارى كه در پايان اين رساله آمده, طى ده بند به اختصار مقايسه اى ميان ديدگاه هاى آيين كاتوليك, اهل سنت و شيعه انجام گرفته و نقاط مشابهت و افتراق آنان تبيين شده است. در پايان, واژه نامه اصطلاحات تخصصى و كتابنامه اى در سه قسمت فارسى, عربى و انگليسى و چكيده پايان نامه به انگليسى آمده است.
گفتنى است كه اين موضوع نخستين بار است كه در اين سطح و با اين رويكرد در كشور ما مورد بحث قرار مى گيرد و جوانب گوناگون اخلاقى, كلامى, فقهى و اجتماعى آن از منظر سه سنت دينى كاويده مى شود.

- مقالات فارسى

در اين بخش, ابتدا چهار مقاله كه بسط يافته نوشتارى بوده است, معرفى شده و سپس به ويژه نامه اى كه يكى از نشريات درباره شبيه سازى و سلول هاى بنيادين منتشر كرده است, اشاره نموده ايم و به دنبال آن ساير مقالات فارسى منتشره در مجلات و روزنامه ها معرفى شده است.
1- شبيه سازى انسانى از ديدگاه كلامى اهل سنت, سيد حسن اسلامى, فصلنامه علمى ـ پژوهشى انجمن معارف اسلامى ايران, سال اول, شماره دوم, بهار1384.
مقاله فوق بسط يافته مفصل فصل كوتاهى از رساله دكترى است كه با افزودن مسائل و موضوعات جديد و بخش هاى تكميلى, به صورت مقاله اى بلند ارائه شده است. نويسنده ديدگاه هاى مختلفى را كه در ميان دانشوران, عالمان دين و متكلمان اهل سنت درباره شبيه سازى حيوانى و انسانى ابراز گرديده, نقد و تحليل كرده و به جديدترين آرا و ديدگاه هاى اعلام شده در اين خصوص اشاره نموده است.
چكيده مقاله: شبيه سازى انسانى يكى از چالش هاى جديد مهندسى ژنتيك است كه مسائلى در حوزه دين, اخلاق و حقوق و ديگر عرصه هاى انديشه برانگيخته است. شبيه سازى (cloning) عبارت است از توليدمثل و ايجاد موجودى مشابه نسخه اصلى, به طريقه اى غير جنسى. در اين شيوه كه به وسيله آن, يان ويلموت موفق به ايجاد گوسفندى به نام (دالى) شده است, به جاى لقاح طبيعى و نفوذ اسپرم به درون غشاى تخمك, هسته سلول غيرجنسى برگرفته و به جاى هسته تخمك گذاشته مى شود و از طريق تحريك الكتريكى, تخمك به تقسيم سلولى مى پردازد. سپس اين تخمك را در رحم مى گذارند تا موجود زنده اى بدون نياز به پدر به وجود آيد.
بسيارى كسان كاربست اين تكنيك را درباره انسان محكوم مى كنند و بر اين باورند كه اين كار شأن و كرامت انسانى را خدشه دار مى سازد و او را تا سطح كالايى بى ارزش فرو مى كشد. مخالفان شبيه سازى انسانى دلايل فراوانى به سود نظريه خود اقامه مى كنند. مسلمانان اهل سنت نيز قاطعانه اين كار را خلاف دين و حرام مى شمارند و از دلايل متعددى استفاده مى كنند. در اين نوشته تنها دلايل كلامى بر ضد شبيه سازى انسانى گزارش و بررسى شده است. دلايل كلامى شش گانه در حرمت شبيه سازى انسانى عبارت اند از: شبهه خلق, تحدى با خداوند, نقض سنت زوجيت, نقض سنت تنوع, تغيير خلق الله و دستكارى ژنتيكى و بازى با مخلوقات.
نگارنده پس از نقل و تحليل اين دلايل به اين نتيجه مى رسد كه هيچ يك از اين دلايل نمى تواند شبيه سازى انسانى را تحريم كند; زيرا برخى دلايل, خارج از موضوع است و در صورت قبول برخى نيز شاهد تعارض در فتواهاى متضاد اهل سنت در عرصه هاى مختلف مهندسى ژنتيك خواهيم بود.
2- شبيه سازى در آيين كاتوليك, سيد حسن اسلامى, مجله: هفت آسمان, شماره[27], پاييز 1384.
مقاله فوق بسط يافته فصل كوتاهى از رساله دكترى است كه با افزودن مباحث و آراى جديد و اضافه نمودن بخش هايى تكميلى به صورت مقاله اى مفصل ارائه شده است. مؤلف ديدگاه هاى مختلفى را كه در آيين كاتوليك در باب شبيه سازى ابراز شده, مورد بررسى و تحليل دقيق قرار داده و آخرين آرا و نظرگاه هايى را كه در اين خصوص اعلام گرديده, مورد توجه قرار داده است. نويسنده درباره علت مخالفت سرسختانه آيين كاتوليك با شبيه سازى انسانى مى نويسد:
(آيين كاتوليك با كاربست برخى از دستاوردهاى مهندسى ژنتيك درباره انسان, سرسختانه مخالفت مى كند و آن را ناقض كرامت و شأن انسان مى داند. يكى از تازه ترين دستاوردهاى اين عرصه, امكان به كار گرفتن تكنيك انتقال هسته سلول پيكرى Somatic Cell Nuclear (Transfer با علامت اختصارى SCNT) يا شبيه سازى درباره انسان است. كليساى كاتوليك استفاده از اين دانش را مغاير با آموزه هاى اصلى كتاب مقدس و اخلاق مسيحى مى داند و دلايلى بر ضد آن اقامه مى كند. مهم ترين دلايل مخالفت با شبيه سازى انسانى از ديدگاه آيين كاتوليك, عبارت اند از: احتمال شكست از نظر علمى, ضرورت توليدمثل جنسى براى ايجاد فرد جديد, تحميل هويت خود بر شخص شبيه سازى شده, غصب جايگاه خداوند, نقض كرامت انسانى, نقض حق كودك براى داشتن والدين, تنزل انسان به شىء, مغايرت با حق (نادانى) و جهل به آينده, امكان سوءاستفاده هاى مختلف و فروپاشى نهاد خانواده).
3- شبيه سازى انسانى از ديدگاه شيعه; بررسى چهار ديدگاه, سيد حسن اسلامى, مجله: كاوشى نو در فقه اسلامى, سال دوازدهم, شماره چهل و چهارم, تابستان 1384.
مقاله فوق, بسط يافته فصل كوتاهى از رساله دكترى است كه با افزايش مطالب و موضوعات جديد و مباحث تكميلى و تازه, به صورت مقاله اى درازدامن به چاپ رسيده است. نويسنده ديدگاه هاى مختلفى را كه در ميان عالمان دين, فقيهان و دانشوران شيعى پيرامون شبيه سازى حيوانى و انسانى اظهار شده است, مورد نقد و بررسى قرار داده و به آخرين آرا و فتاواى مطرح شده نيز اشاره نموده است. چكيده اين مقاله بدين قرار است:
مسئله شبيه سازى انسانى در ميان شيعه, برخلاف اهل سنت, آن پژواك گسترده را نداشته و رونق و رواج لازم را تاكنون نيافته است. در نتيجه, نه كنفرانس بزرگى با هدف تبيين اين مسئله صورت گرفته و نه آثارى در حجم آثار اهل سنت نوشته شده است. در اين جا اين مسئله, نه چالشى براى دين قلمداد و نه از آن به عنوان (بدعت) يا (قنبله) يا (حدث القرن) ياد شد. مجموع ادبيات شيعى در اين حوزه, كم حجم, اما در نوع خود درخور توجه بوده است. اين مسئله در سه حوزه مهم شيعى ـ يعنى قم, نجف و بيروت ـ مطرح شده و عالمان و صاحب نظران شيعه كوشيده اند جوانب آن را بكاوند. عمده عالمان شيعه, شبيه سازى نباتى و حيوانى را مجاز مى دانند و به استناد اصل اباحه, آن را عملى مباح مى شمارند.
ليكن درباره حكم شبيه سازى انسانى, در ميان عالمان شيعه اتفاق نظرى وجود ندارد; زيرا آنان درباره شبيه سازى انسانى نظريات متفاوت و گاه متضادى اتخاذ كرده و فتواهاى مختلفى صادر كرده اند و در حالى كه برخى آن را كاملاً مجاز شمرده اند, برخى ديگر آن را حرام شمرده اند. هنگام بررسى سخنان و فتواهاى مختلف عالمان شيعه, مى توان به چهار نظريه زير دست يافت:
الف) جواز مطلق شبيه سازى انسانى; ب) جواز محدود شبيه سازى انسانى; ج) حرمت ثانوى شبيه سازى انسانى; د) حرمت اولى شبيه سازى انسانى.
4- شبيه سازى انسانى از ديدگاه فقه اهل سنت, سيد حسن اسلامى, مجله: كاوشى نو در فقه اسلامى, سال دوازدهم, شماره[45], پاييز 1384.
مقاله فوق بسط يافته فصل كوتاهى از رساله دكترى است كه با افزودن مسائل و موضوعات و آراى تازه و برخى مباحث تكميلى به صورت مقاله اى مفصل انتشار يافته است. نويسنده ديدگاه ها و نظرگاه هاى مختلف و جديدى را كه از سوى فقيهان, حقوقدانان و مفتيان اهل سنت در خصوص شبيه سازى انسانى و حيوانى ارائه شده است, مطرح كرده و پس از بحث و بررسى مورد مناقشه قرار داده است.
خلاصه اين مقاله عبارت است از:
(عالمان اهل سنت با آن كه به كارگيرى تكنيك (شبيه سازى) (cloning) يا توليد مثل غيرجنسى را در عرصه حيوانى مجاز مى دانند, به گونه اى اجماعى هرگونه شبيه سازى در عرصه انسانى را نامشروع و حرام مى شمارند. اين حكم از سوى افراد و همايش هاى علمى بارها تأكيد شده است. براى مثال, عبدالعزيز بن باز مفتى بزرگ عربستان, دكتر محمد سيد طنطاوى شيخ الازهر, دكتر يوسف قرضاوى, دكتر فريد نصر واصل مفتى مصر, دكتر محمد سليمان الاشقر فقيه اردنى, شيخ مختار السلامى مفتى جمهورى تونس, دكتر عبدالمعطى بيومى استاد عقايد دانشكده اصول دين دانشگاه الازهر و (مجمع البحوث الاسلاميه), (شوراى اروپايى افتا و تحقيقات), (رابطة العالم الاسلامى) و (مجمع الفقه الاسلامى) وابسته به سازمان كنفرانس اسلامى طى سخنان و بيانيه هايى به حرمت اين كار تصريح كرده اند. اين تحريم همه شقوق شبيه سازى انسانى و در هر حالتى را در بر مى گيرد.
مجمع البحوث الاسلاميه وابسته به الازهر, و محمد بن صالح العثيمين, از مفتيان بزرگ و عضو (هيئة كبار العلماء) در رياض و رئيس گروه عقايد دانشگاه محمد بن سعود, نه تنها شبيه سازى انسانى را مطلقا تحريم نمودند, بلكه حتى توصيه كردند كه حد محارب بر كسانى كه به اين تكنيك دست مى زنند, اجرا شود. غالب كسانى كه بحث از شبيه سازى انسانى را پيش كشيده اند, از آن به عنوان خطرى جدى و گاه با تعابيرى چون: (جنايت عصر), (بدعت عصر) و (بمب عصر) ياد كرده اند.
5- دانش نامه شرق, ويژه سلول هاى بنيادين, ضميمه روزنامه شرق, اول بهمن ماه 1384.
اين ويژه نامه با عنوان (مادر همه سلول ها), با ارائه مقالاتى به مباحث مربوط به (سلول هاى بنيادى) پرداخته است. اين مقالات, به جز دو مقاله, ترجمه اند و عناوين و مضمون كلى آن عبارت اند از:
ـ (سلول بنيادى, مادر همه سلول ها). در اين مقاله چگونگى تكوين و نقش سلول هاى مادر يا بنيادى جنين همراه با تصاويرى تشريح شده است. گفتنى است كه سلول بنيادى جنين انسانى با استفاده از فنّاورى شبيه سازى در اواخر 1990 ميلادى توليد و تكثير شد.
ـ (چالش سلول بنيادى). در اين مقاله به كاربرد و استفاده پزشكى جديد از فنّاورى سلول هاى بنيادى در درمان برخى بيمارى ها اشاره شده است.
ـ (سلول بنيادى و پزشكى مولكولى; فرصت ها, چالش ها و چشم انداز). اين مقاله را دكتر محمدرضا نورى دلويى, استاد گروه ژنتيك دانشگاه علوم پزشكى تهران, نگاشته است. وى ويژگى هاى تهيه سلول هاى بنيادى را با استفاده از فنّاورى شبيه سازى تشريح كرده و به فرصت ها و امكانات جديدى كه اين فنّاورى در حوزه دانش پزشكى فراهم آورده و به آينده مثبتى كه برخى ترسيم مى كنند, اشاره كرده است.
ـ (كشورهاى مسلمان و سلول هاى بنيادى). مقاله, گزارشى است از واكنش عالمان دينى و برخى محافل, مؤسسات و مراكز در كشورهاى اسلامى درباره چند و چون مشكلات اخلاقى و حقوقى شبيه سازى.
ـ (پژوهشگر برتر سال 2005). اين مقاله به فعاليت هاى پژوهشگر كُره اى تبار اشاره دارد كه در سال 2005 ميلادى جايزه اى را در خصوص شبيه سازى و سلول هاى بنيادى دريافت كرد, ولى بعد آشكار شد كه تمامى تحقيقات وى تقلبى و نتايج اعلام شده, دروغين است.
ـ (ترميم اعضا به كمك سلول هاى بنيادى). مقاله ياد شده يكى از مهم ترين فوايد شبيه سازى يعنى ترميم, بازسازى و پيوند اعضا را به تفصيل بررسى كرده است.
ـ (رويان تا رويان). اين مقاله, گزارشى است از پژوهشكده رويان (جنين) در تهران كه در زمينه سلول هاى بنيادى و شبيه سازى فعاليت مى كند.
ـ (كلون سازى چيست؟) مقاله اى است در تشريح و توضيح پديده شبيه سازى و دستاوردهاى متصوّر آن در زمينه دانش پزشكى.
ـ (سالشمار كلون سازى). شرح تاريخچه شبيه سازى از سال 1938 ميلادى تاكنون.
ـ (سلام دالى, خداحافظ مرگ). چنانچه شبيه سازى انسانى تحقق پذيرد, ممكن است يكى از آرزوهاى ديرين انسانى كه (ميل به جاودانگى) است, جامه عمل پوشد. در اين مقاله از امكان پذيرى اين آرزو بحث شده است.
ـ (التيام قلب هاى شكسته). در اين مقاله به برخى پيشرفت هاى مثبت در درمان پاره اى از بيمارى ها با بهره مندى از سلول هاى بنيادى كه از طريق شبيه سازى به دست آمده, اشاره شده است.
ـ (كلون هراسى). مقاله, تحليل فيلم هاى تخيلى ـ سينمايى است كه در مورد انسان هاى شبيه سازى شده توليد شده است.
6- كلونيك از نظر اخلاقى, منصور اشرفى, مجله: مكتب اسلام, شماره[437], مرداد 1376.
7- شبيه سازى, بيم ها و اميدها, مجله: رشد آموزش معارف اسلامى, شماره[49], 1381.
8- بدل سازى انسان, حميدرضا شريعتمدارى, مجله: حوزه و دانشگاه, سال سوم, شماره[10], بهار 1376.
9- ممانعت از توليد انسان آزمايشگاهى, مجله: قبسات, سال سوم, شماره[7], بهار 1377.
10- احتجاج عليه تكثير مصنوعى انسان; سه پاسخ, عنوان مقاله اى است در كتاب: (جهانى شدن و آينده دمكراسى: منظومه پساملى, يورگن هابرماس, ترجمه كمال پولادى, تهران, نشر مركز, 1380.
11- نگاهى به پديده شبيه سازى انسان, بابك پور قهرمانى, مجله: رواق انديشه, سال چهارم, شماره[37], دى ماه 1383.
12- شبيه سازى و موضعگيرى دين و جامعه, خبرنامه حقوق فنّاورى, آبان ماه 1382.
13- شبيه سازى و گسست نظام اخلاقى, جيمز كيو ويلسون و لئون اركاس, مجله: سياحت غرب, مركز پژوهش هاى صدا و سيما, شماره[8].
14- شبيه سازى انسان, پيامدها و عكس العمل ها, جواد خرّمى, مجله: مبلغان, شماره[51], بهمن و اسفند 1382.
15- شبيه سازى و آثار حقوقى آن, محسن فرشاد يكتا, مجله: كانون وكلا.
16- شبيه سازى; به كجا مى رويم؟, يوسف قرضاوى, ترجمه نورالدين سعيديانى, مجله: دين پژوهان, دوره[3], شماره[3], آذر 1382. اين مقاله در مجله مركز بزرگ اسلامى در غرب كشور نيز منتشر شده است. مجله تبيان, شماره11و[12].
17- بررسى فقهى و حقوقى همانندسازى, مندرج در كتاب: خلاصه مقالات اولين كنگره پزشكى قانونى كشورهاى اسلامى, تهران, قوه قضائيه, 1384.
18- پاسخ به شبهات, ناصر فقيه, مجله: ياس, شماره هاى 5ـ6
19- ديدگاه هاى اسلامى راجع به شبيه سازى, عبدالعزيز ساشادنيا, ترجمه محمد موسى زاده, مجله: فراسو, شماره[13], خرداد 1383. اين مقاله در مجله: آبادى, شماره[26], سال 1381 نيز درج شده است.
20- گزارشى پيرامون شبيه سازى انسان (cloning), تهيه و تنظيم عبدالرسول هاجرى, قم, دفتر مطالعات زنان, مديريت پژوهش, اسفند ماه 1381.
21- شبيه سازى, ابوالقاسم عليان نژادى, مجله: پژوهش و حوزه, شماره[6], 1380.
22- كژفهمى هاى شبيه سازى انسانى, على محمدى, مجله: ذهن (ويژه نامه علم و دين), سال ششم, شماره اول و دوم, بهار و تابستان 1384.
23- استنساخ, بيروت, رايزنى فرهنگى جمهورى اسلامى ايران, 23/2/1376.
جزوه اى است كه به زبان فارسى مسئله شبيه سازى را شناسانده و ديدگاه هاى مختلف درباره آن را گزارش كرده است.
24- شبيه سازى از ديدگاه فقه اسلامى, موسى دنير, مجله: دانش پژوهان, دانشگاه مفيد, شماره چهارم, پاييز و زمستان 1382.
گزارشى است از نشستى علمى در دانشگاه مفيد قم كه ابعاد مختلف فقهى و حقوقى مسئله شبيه سازى به وسيله استادان فقه و حقوق بحث و بررسى شده است.
25- چالش علم و دين در مسئله شبيه سازى انسانى, سيد حسن اسلامى, تهران, همايش (گفت وگوى علم و دين, مفهوم حيات, انسان و مباحث كاربردى), ارديبهشت 1384, مركز تحقيقات علوم پزشكى.
26- شبيه سازى انسانى از ديدگاه حقوق بشر; مسئله هويت و تفاوت, سيد حسن اسلامى, قم, دانشگاه مفيد, سومين همايش بين المللى حقوق بشر با عنوانِ (هويت ها, تفاوت ها و حقوق بشر), ارديبهشت 1384.
27- شبيه سازى يا خط توليد بشر؟, ريفكين جرمى, مجله: سياحت غرب, مركز پژوهش هاى اسلامى صدا و سيما, شماره[16], آبان ماه 1383.
28- استنساخ يا شبيه سازى, محمدرضا آصفى, اطلاعات, سوم آبان 1376 / 11 .
29- آيا شبيه سازى انسان با مبانى اسلامى سازگار است؟, قدس, دهم اسفند ماه 1381 / 3 .
30- مركز اطلاعات شبيه سازى انسان, محمدجواد ادبى, همشهرى, بيست وهفتم دى ماه 1381 / [7].
31- شبيه سازى انسان از نگاه حقوق بين الملل, جام جم, پنجم خرداد ماه 1381 / [8].
32- بحث بر سر شبيه سازى انسان در محافل علمى جهان بالا گرفت, توسعه, بيست وچهارم مرداد ماه 1380.
33- بشر فراهم كننده مقتضيات است; گفت وگو با موسوى بجنوردى, همشهرى, بيست ونهم دى ماه 1381.
34- ستيز شبيه سازى با سامان زندگى دموكراتيك, ايران, چهاردهم اسفند ماه 1381.
35- تولد اولين انسان شبيه سازى شده: انقلابى علمى يا عملى ضد دينى, مردم سالارى, نوزدهم دى 1381 / [4].
36 . چند نكته درباره شبيه سازى انسان, بهار, دهم دى 1381 / [9].
37- شبيه سازى انسان, حيات نو, بيست ويكم فروردين 1380.
38- شبيه سازى روحى, حيات نو, يازدهم دى 1381.
39- دولت ها و شبيه سازى انسان, فرانسيس فوكوياما, آفتاب يزد, هجدهم دى 1381 / [7].
40- از گوسفند دالى تا كودك شبيه سازى شده: انسان با كلونينگ به تكامل مى رسد, حسين قره, ايران, بيست وششم ارديبهشت 1382 / [7].
41- شبيه سازى يا نابودى انسان؟, عباس كاكاوند, رسالت, هفدهم دى 1381 / [2].
42- شبيه سازى انسان و طرح يك ايده, عليرضا موفق, مردم سالارى, پانزدهم بهمن 1381 / [1], ويژه نامه.
43- گفت وگو با دكتر ابوالقاسم گرجى پيرامون كلون (شبيه)سازى انسان, همشهرى, سى ام بهمن 1381.
44- شبيه سازى انسان از ديدگاه مذهب و حقوق, عبايى خراسانى, اطلاعات, سيزده بهمن 1382.
45- تولد دوباره: دالى و عصر كنترل بيولوژيك, همشهرى, ويژه نوروز 1382.
46- شبيه سازى; نجات يا نابودى, ترجمه آزاده دارابى مقدم, ايران, بيست ونهم ارديبهشت 1383.
47- نگاهى به احتجاج هابرماس عليه تكثير مصنوعى انسان; فرآيند شبيه سازى و هنجارهاى نظام دمكراتيك, كمال پولادى, ايران, نوزده اسفند 1383.
48- شبيه سازى دخالت در كار خداوند نيست (گزارش), اعتماد, دهم دى 1381.
49- اعتراض جهانى به شبيه سازى (گزارش), كيهان, هشتم دى 1381.
50- تولد نخستين انسان شبيه سازى شده (گزارش), انتخاب, هشتم دى 1381.
51- اين حوا, آدم را به كجا مى برد؟, كوروش شجاعى, خراسان, يازده دى 1381.
52- وحشت انسان در برابر شبيه خود, فرشته بخشى زاده, صداى عدالت, سى ام دى 1381.
53- تازه هاى جهان دانش (گزارش), جام جم, بيست ودوم دى 1381.
54- آينده انسان در عصر پسا ـ انسان, آفتاب يزد, شانزدهم بهمن 1381.

* * *
جدول تفكيكى ديدگاه اديان ابراهيمى در باب شبيه سازى

در اين جدول ديدگاه هاى اديان ابراهيمى (مسيحيّت, يهود و اسلام) درباره شبيه سازى انسان در هر دو موردِ (زايشى) و (درمانى) با ذكر ادله ذكر شده است:

ديدگاه هاي مراجع و صاحب نظران اديان درباره همانند سازي انسان *

دين			همانند سازي زايشي	دلايل	همانند سازي درماني	دلايل
مسيحيان	كاتوليك ها		ممنوع	مداخله بشر در خلقت انسان به جاي فعل خلاق واحد خداوند؛ نقض كرامت انساني و قداست حيات؛ تبديل شدن زاد و ولد طبيعي به توليد كالاي مصنوعي ؛ به مخاطره افتادن هويت شخصي كلون ها و سلول دهنده ها ؛ احتمال سوء استفاده از كلون ها	ممنوع	حرمت نفس انساني و منع از بين بردن جنين حتي در مراحل اوليه
	پروتستان ها		ممنوع	مغايرت با آموزه هاي انجيل درباره خانواده و رابطه پدر ومادري و فرزندي ؛ ايفاي نقش خدا توسط بشر	جايز	از بين بردن جنين پيش از لانه گزينشي در رحم ( تا 14 روز) اشكال ندارد
			در موارد استثنا جايز	بنا به ضرورت هايي مثل باروري زوجين نابارور
يهوديان	اكثريت		ممنوع	به هم خوردن نقش ها و روابط اعضاي خانواده؛ حذف شدن نقش پدر در خانواده	جايز	منع همانند سازي انساني ممكن است بشر را از پيشرفت هاي مهم در دانش پزشكي محروم سازد
	بعضي		جايز	غلبه فوايد احتمالي اين فناوري بر زيان هاي احتمالي آن ؛ مشروط بر اين كه افراد متعهد شوند كرامت انساني را نقض نكنند و مراقب خطاهاي احتمالي باشند
	بعضي		جايز در موارد استثنا	قابل قبول تر بودن كلون كردن يكي از اعضاي خانواده براي زوج هاي نازا؛ نسبت به تلقيح مصنوعي با اسپرم يا تخمك يا جنين اهدايي بيگانه
مسلمانان	اهل سنت	اكثريت	ممنوع	بروز مشكلات غير قابل كنترل اجتماعي و اخلاقي ؛ تهديد نفس ( وجود انسان ) و به دنبال آن عقل و نسل و دين ؛ آسيب به شخصيت و كرامت انسان ؛ خانواده و جامعه	جايز	عدم حرمت زا بين بردن جنين پيش از استقرار در رحم ؛ فوايد مهم و غايات ارزشمند پژوهشي و درماني
		بعضي	درموارد استثنا جايز	براي زوجين نابارور؛ مشروط بر حصول اطمينان نسبت به عدم زيان جسمي و رواني براي كلون ها و عدم زيان براي جامعه
	شيعه	اكثريت	ذاتا جايز؛ اما به لحاظ تبعات منفي حرام	به لحاظ تبعاتي مثل : از بين رفتن تمايز بين افراد ؛ فقدان هويت خانوادگي و ناملوم بودن نسب كلون ها و نتيجتا اختلال نظام و هرج و مرج
		بعضي	جايز	عدم دليل بر حرمت نفس عمل ( تبعات منفي موجب حرمت نيست )

*. به نقل از : اخلاق زيستي ( بيواتيك ) از منظر حقوقي؛ فلسفي  و علمي : مجموعه مقالات تهران ؛ سمت ؛ 1383
 
پاره دوم: منابع و مآخذ عربى
- كتاب هاى عربى
1- الاستنساخ جريمة العصر, محمد نبيل النشواتى, دمشق, دارالقلم, 1426ق/ 2005م, 88 صفحه رقعى.
در اين پژوهش مختصر, مؤلف پس از مقدمه اى در تشريح عدم تنافى پيشرفت هاى علمى با آموزه هاى بنيادين اسلامى, تحقق شبيه سازى حيوانى (دالى) و احتمال تحقق شبيه سازى انسانى را كشف سرّى از اسرار الهى شمرده و به برخى آيات قرآن كريم نيز استناد كرده است. سپس درنگى نموده در چگونگى رشد جنين, نحوه انتقال ژن, روش هاى بارورى (توليد نسل) جديد و نقش مهندسى ژنتيك در اين گونه مسائل.
در (شبيه سازى جنايت عصر)عنوانى است كه در ذيل آن مسئله شبيه سازى و چگونگى آن از ديدگاه علمى و فنى تشريح شده و عمدتاً ابعاد منفى آن در زمينه هاى مختلفِ حقوقى, اخلاقى, اجتماعى, عاطفى, روانى و سوءاستفاده هاى محتمل از اين پديده بررسى شده است.
در پايان, نويسنده تحت عنوان (الخلق كل الخلق لله وحده) كوشش ها و دستاوردهاى علمى غرب را كه برخى برآن اند با تمسك به آن, افكار ماديگرايانه و الحادى خود را علمى و منطقى جلوه دهند و خداى سبحان را انكار و عالم خلقت را مادى محض معرفى نمايند, تخطئه كرده و تمام پيشرفت هاى علمى بشر و از جمله شبيه سازى را دليل استوار و برهان قاطعى بر صدق آيات قرآن كريم دانسته و نتيجه گرفته است كه كيد شياطين و ملحدان به خود آنها باز مى گردد.
2- الاستنساخ بين العلم والفلسفة والدين, حسام الدين شحادة, قدم له: محمد نفيسة, دمشق, مركز العلم والسلام للدراسات والنشر, الطبعة الاولى, 1418ق/ 1998م, 174 صفحه وزيرى.
اين كتاب در يازده فصل سامان يافته است. فصل اوّل تا ششم اختصاص دارد به تشريح و توضيح علمى مهندسى ژنتيك و شبيه سازى و آخرين دستاوردهاى علمى دانشمندان و يا به عبارت ديگر صورت مسئله و محل نزاع تحرير شده است.
فصل هفتم با عنوان (نزاع بين قديم و جديد), كندوكاوى است در موضوعات و مسائل گوناگون كه به علت انس و عادت مردم, از مسلمات يقينى تلقى مى شده و پس از طرح نظريات و فرضيات جديد , با واكنش تند مردم و برخى از فرهيختگان و دانشمندان مواجه شده تا به تدريج قوت براهين آراى جديد, نظريات قديم را كنار زده و به عنوان آراى علمى و مقبول در جامعه علمى خود را به كرسى نشانده است.
فصل هشتم مناقشه ميان ديدگاه فلسفى و اخلاقى را درباره شبيه سازى بررسى كرده و ابعاد و لوازم مختلف فلسفى و اخلاقى آن را نمايانده است. نهمين فصل اين اثر به آراء و نظريات عالمان دين در خصوص مسئله شبيه سازى اختصاص يافته و ديدگاه هاى آنان را پيش و پس از تجربه شبيه سازى حيوانى (دالى) تشريح نموده; از جمله به موضعگيرى هاى دكتر نصر فريد واصل مفتى مصر, مرحوم آيت اللّه شيخ محمدمهدى شمس الدين رئيس مجلس اعلاى شيعيان لبنان, آيت اللّه سيد محمدحسين فضل الله عالم برجسته لبنانى, دكتر محمد سعيد رمضان البوطى از عالمان بزرگ سوريه, دكتر محمود عكام از دانشوران اسلامى سوريه, اشاره و آراى آنان را به تفصيل نقل نموده است.
در فصل بعدى نظرگاه عالمان مسيحى درباره شبيه سازى آمده و در فرجام, در فصل يازدهم, مؤلف ديدگاه خود را در اين موضوع تشريح كرده است. وى بر اين باور است كه جامعه علمى مسلمانان, به علت ضعف و عقب ماندگى از تحولات جهانى هنگامى كه مسئله يا معضلى در جامعه مطرح مى شود, به جاى دقت و تأمل و شناخت دقيق و صحيح مسئله, صرفاً به دنباله روى جاهلانه بسنده مى كنند كه نتيجه آن شتاب در موضعگيرى و حكم به حليّت و حرمت موضوعاتى است كه آن را نشناخته اند. سپس آفت به رسميت نشناختن تحولات علمى در سطح جهان را مطرح نموده و بر اين باور است كه برخى عالمان اسلامى برآن اند با تمسك به يك سلسله امورى كه بديهى مى پندارند و در واقع پندارى بيش نيست, كاروان علم و پيشرفت علمى را متوقف سازند.
در خاتمه كتاب, گزارش يكى از كميته هاى فرعى مجلس سناى امريكا در باب شبيه سازى نقل شده است.
4- الاستنساخ بين الاسلام والمسيحيّة مقالات وأبحاث و مُقابلات لِكبار رجال الدين والمفكّرين والباحثين مِن مختلف الأديان والمذاهب, اعداد: مركز الدراسات والأبحاث الإسلامية ـ المسيحية, بيروت, دارالفكر اللبناني, 1999, الطبعة الاولى, 360 صفحه وزيرى.
اين كتاب مجموعه مقالات, گفت وگوها و ديدگاه ها و پژوهش هاى برخى انديشمندان مسلمان و مسيحى درباره شبيه سازى انسانى است كه مركز مطالعات اسلامى ـ مسيحى در لبنان به منظور تبيين و تشريح و تقريب ديدگاه هاى عالمان دينى و دانشوران مسلمان و مسيحى در موضوع شبيه سازى انسانى فراهم آورده است. اين اثر شامل 24 مقاله, هفت گفت وگو و سيزده ديدگاه و سيزده پژوهش درباره ابعاد مختلف فقهى, حقوقى, كلامى, اخلاقى, اجتماعى, فرهنگى و… شبيه سازى انسانى است. عناوين مقالات اين مجموعه عبارت اند از:
ـ (شبيه سازى و پيشرفت دانش بشرى);
ـ (ديدگاه كليساى كاتوليك در باب شبيه سازى انسانى);
ـ (ديدگاه كليساى انجيلى درباره شبيه سازى انسانى);
ـ (ماهيت شبيه سازى );
ـ (تشريح ديدگاه هاى كليساى كاتوليك درباره شبيه سازى انسانى);
ـ (شبيه سازى بين ديدگاه هاى موافق و مخالف);
ـ (شبيه سازى پيشرفت علم و قوانين طبيعت);
ـ (رهنمودهاى كليساى كاتوليك در باب مباحث و موضوعات پزشكى شبيه سازى );
ـ (انديشه شيطانى شبيه سازى انسانى);
ـ (شبيه سازى انسانى توليدمثل ميكانيكى انسان);
ـ شبيه سازى از منظر علم و دين);
ـ (شبيه سازى انسان در صورت امكان آيا دير مى پايد؟);
ـ (شبيه سازى انسانى قطعاً و يقيناً نامشروع است);
ـ (تشريح ديدگاه دين در باب شبيه سازى انسانى);
ـ (نظرى به شبيه سازى انسانى و كوششى براى فهم آن);
ـ (مشكلات و دشوارى هاى شبيه سازى انسانى دينى است يا انسانى؟);
ـ آيا شبيه سازى انسانى ممكن است؟);
ـ (شبيه سازى انسانى, پرسش ها و تجربه ها);
ـ (تشريح برخى مواضع فكرى و كاتوليكى درباره شبيه سازى انسانى);
ـ (شبيه سازى انسانى از منظر علمى و اخلاقى);
ـ (شبيه سازى انسانى, تجاوز به فطرت انسانى);
ـ (مهندسى ژنتيك و شبيه سازى انسان چالش با فطرت الهى انسان);
ـ (شبيه سازى حيوانى بين علم و حكمت).
گفت وگوهايى نيز با هفت تن از عالمان دين شيعى, سنى و مسيحى در اين زمينه انجام گرفته و متن پرسش ها و پاسخ ها آمده است.
سرانجام آخرين فصل كتاب, مشتمل است بر ديدگاه ها و پژوهش هايى درباره ديدگاه عالمان اخلاق, نظرگاه دانشمندان حقوق تا فتاواى فقهى فقها و رأى و نظر سازمان ها و مجامع جهانى. عناوين اين مباحث بدين شرح مى باشد:
ـ كشف اسرار طبيعت, سرّ عظمت پروردگار;
ـ آغاز شبيه سازى حيوانى و انجام شبيه سازى انسانى;
ـ نظرگاه دين در باب شبيه سازى انسانى;
ـ اتفاق نظر اسلام و مسيحيّت در مخالفت با شبيه سازى انسانى;
ـ شبيه سازى انسانى, انديشه و عملى شيطانى;
ـ درنگى بر برخى فتاواى عالمان دين در باب شبيه سازى , فتاواى جاهلانه;
ـ شبيه سازى انسانى, اهانت به كرامت انسان;
ـ ديدگاه سازمان بهداشت جهانى در محكوميت شبيه سازى انسانى;
ـ قطعنامه مجمع فقه اسلامى درباره شبيه سازى انسانى;
ـ فتاواى سيد محمد سعيد حكيم و مرحوم ميرزا على غروى;
ـ شبيه سازى انسانى حرام يا حلال;
ـ گزارش برخى سازمان هاى جهانى در تشريح ابعاد مختلف شبيه سازى انسانى.
4- عمليات أطفال الأنابيب والاستنساخ البشري في منظور الشريعة الإسلامية, منذر طيب البرزنجي, شاكر غني العادلي, بيروت, مؤسسة الرسالة, الطبعة الاولى, 1422هـ/ 2001م, 213 صفحه وزيرى.
اين پژوهش در شش فصل فراهم آمده است و فقط فصل چهارم و بخشى از ضمايم آن به شبيه سازى اختصاص يافته است. مؤلف در ساير فصول كتاب به مسائل و موضوعات مربوط به نابارورى, بارورى و شيوه هاى نوين آن و سقط جنين پرداخته و آرا و اقوال مختلف علمى, فقهى و حقوقى را در اين موضوعات تحليل و بررسى كرده است.
اما در فصل چهارم كه به مسئله شبيه سازى مربوط مى شود, ابتدا چگونگى شبيه سازى ژنتيك تشريح و به دنبال آن شبيه سازى بيولوژيك انسانى تبيين گرديده و به مراحل مختلف چگونگى شبيه سازى انسانى از طريق سلول ها اشاره شده و سپس با برشمردن ابعاد مثبت شبيه سازى انسانى, فوايد و منافع اقتصادى شبيه سازى آمده است. مؤلف در بحث بعد, ابعاد منفى شبيه سازى را نيز از نظر گذرانده و در فرجام بحث ديدگاه شرعى و فقهى در مسئله شبيه سازى را كاويده است.
سومين بخش ملحقات كتاب, شامل پرسش ها و پاسخ هاى فقهى در باب شبيه سازى است.
5- الأحكام الشرعية والقانونية للتدخل في عوامل الوراثة والتكاثر, السيد محمود عبدالرحيم مهران, دبى [الامارات العربية المتحدة], ندوة الثقافة والعلوم, 2005 ميلادى, 822 صفحه وزيرى.
اين اثر جديدترين كتابى است كه شبيه سازى و مهندسى ژنتيك را از ديدگاه فقه و حقوق اسلامى بررسى و تحليل كرده است. مؤلف در مقدمه اى درازدامن, در سه فصل به ترتيب: [1].(مفهوم پيشرفت هاى علمى در موضوع مورد نظر و تعيين چهارچوب پژوهش). [2]. (نحوه ارتباط دخالت (دستكارى) در عوامل ارثى (ژنتيكى) و توليدمثل با دو عنصر دين و قانون). [3]. (چگونگى سازگار نمودن دخالت (دستكارى) در عوامل ارثى (ژنتيكى) و توليدمثل با شريعت و قانون) را شرح مى دهد و ضمن توضيح علمى و دقيق مفاهيم و مسائل مطرح در اين موضوعات و چگونگى ارتباط, تلاقى و يا تعارض اين پديده هاى نو با اصول و مبانى شريعت, زمينه ورود به مباحث اصلى كتاب را فراهم مى آورد كه در دو بخش كلى: الف. مباحث مربوط به دخالت (دستكارى) در عوامل وراثت (مهندسى ژنتيك). ب. مباحث مربوط به بارورى و روش هاى جديد آن مطرح شده است.
فصل سوم از بخش اول مباحث كتاب, به (شبيه سازى) اختصاص يافته است كه پس از تشريح ماهيت و فروض و شقوق آن, معانى مختلف واژه (استنساخ) را بررسى و تحليل كرده است و شبهات مختلفى را كه در اصل انجام و تحقق اين مسئله مطرح شده مانند: شبهه خلق, شبهه مماثلت يا تشابه, شبهه يكى شدن پدر و مادر(فردية الوالدية), مورد بحث و بررسى قرار داده است و در پايان اين مبحث, صور و يا گونه هايى از شبيه سازى را كه حقيقتاً و از نظر علمى شبيه سازى محسوب نمى شوند, معرفى نموده است; مانند مباحث مربوط به دوقلوها, شبيه سازى جزئى و موردى.
در مبحث بعد, مؤلف به احكام شبيه سازى پرداخته و در آن احكام و ضوابط شرعى صور و انواع مختلف و محتمل اين پديده را بيان كرده است.
در فرجام اين بحث, آثار شرعى و حقوقى مترتب بر شبيه سازى انسانى بررسى شده و رابطه نسبى و سببى و هرگونه رابطه يا علقه اى كه ممكن است بين شخص شبيه سازى شده و اصل وى (كه مى تواند مذكر يا مؤنث باشد) برقرار گردد, تحليل و بررسى فقهى و حقوقى شده است.
6- الاستنساخ البَشرى هل هو ضد المشيئة الإلهيّة؟, عبدالمعز خطاب, القاهرة, الدار الذهبية للطبع والنشر والتوزيع, 1997, 104 صفحه وزيرى.
اثرى است كه در هشت باب فراهم آمده است. در باب هاى اول تا سوم, ابعاد مختلف علمى و فنى موضوع شبيه سازى تشريح شده. مؤلف در فصل چهارم با عنوانِ (آيا شبيه سازى دخالت در مشيت الهى است), نقاط مثبت و منفى شبيه سازى را از ديدگاه دينى برشمرده و آن را از جمله سنن و قوانين الهى دانسته كه بشر اخيراً به كشف آن نايل آمده است.
در فصل پنجم و ششم, پيشرفت هاى علمى بشر را ستوده و آن را كشف سنت هاى الهى در طبيعت دانسته و حدود و ثغور انديشه علمى را در قرآن تشريح نموده است. نويسنده در باب هفتم خلاصه آرا و نظريات دانشمندان علوم دينى و علوم طبيعى را در موضوع شبيه سازى نقل نموده و در فصل فرجامين مى پرسد كه آيا شبيه سازى مانع مرگ انسان مى گردد؟ و در اين خصوص ديدگاه دانشوران را نقل و بررسى مى نمايد.
7- الاستنساخ في ميزان الإسلام,رياض أحمد عودة الله, عمان [الاردن], دار أسامة للنشر والتوزيع, 2003, 224 صفحه وزيرى.
در اين كتاب پس از مدخلى مفصل, موضوع شبيه سازى و ابعاد و صور مختلف آن و همچنين آراى متفاوت و متنوع درباره آن در سه فصل مورد بحث و بررسى قرار گرفته است. مؤلف در مدخل به ديدگاه اسلام در خصوص پيشرفت و تطور علم اشاره نموده و سپس انواع و شقوق مختلف بارورى (توليدمثل) و از جمله روش هاى جديد و معاصر را تشريح كرده و درنگى نموده است بر ابعاد و چگونگى تحقق علمى شبيه سازى.
در فصل اول كه به شبيه سازى اختصاص يافته, معانى و مفاهيم مختلف شبيه سازى و فرق آن با ديگر شيوه هاى توليد مثل به تفصيل تبيين گشته و شبيه هاى مختلف حيوانى را كه تاكنون فراهم آمده, معرفى و تشريح نموده است. در فصل دوم به دشوارى ها و معضلات موضوع شبيه سازى پرداخته و ابعاد مختلف مثبت و منفى آن را برشمرده است; از جمله: (مشكلات اخلاقى, اجتماعى, جرائم, خانواده, كرامت انسانى, درمان بيمارى ها).
فرجامين فصل كتاب, از منظر فقه و حقوق به اين مباحث پرداخته است: شبيه سازى و دخالت در مشيت الهى, احكام شبيه سازى , آراى عالمان دين, شبيه سازى حيوانى و انسانى, ادله موافقان و مخالفان, بيان رأى سوم در مسئله, آثار سوء شبيه سازى به طور مطلق, بيان رأى مختار مؤلف در حليّت برخى انواع شبيه سازى و حرمت بعضى ديگر.
8- الاستنساخ البشري بين الحقيقة والوهم; دراسة و تحليل لعلم الاستنساخ الحديث (و بيان قدرةالله و علمه), إعداد: ماهر أحمد الصوفي, حمص (سوريه), مكتب الشعار للطباعة والنشر, الطبعة الاولى, 1417ق/ 1997م, 66 صفحه وزيرى.
اين اثر پژوهشى است مختصر كه پس از تعريف و تشريح مفهوم علمى مهندسى ژنتيك و شبيه سازى حيوانى و انسانى, فرق بين خلق و كشف (اكتشاف) علمى در پديده هاى طبيعت را بيان كرده و به اين سؤال, پاسخ داده است كه آيا اكتشافات علمى با اراده و مشيّت خداوند تعارض دارد؟ و به دنبال آن درباره اين كه شبيه سازى خلق كردن است يا كشف نمودن, آراى مختلف را نقل و بررسى نموده است. مؤلف سپس ديدگاه برخى مراكز و مؤسسات اجتماعى, علمى و دينى را در اين باب برشمرده و ديدگاه قرآن كريم را در اين باب ارائه نموده و در پايان نقاط مثبت و منفى شبيه سازى را يادآور شده و پيامدهاى خطرآفرين سوءاستفاده از آن را آشكار ساخته است.
9- الاستنساخ بين التّقنيّة والتّشريع, السيد علي الموسوي السبزواري, بيروت,مؤسسة الأعلمى للمطبوعات, الطبعة الأولى, 1423ق/ 2003م, 224 صفحه وزيرى.
اين اثر پس از مدخلى, در سه فصل موضوع شبيه سازى را مورد بحث و بررسى قرار داده است. مؤلف در مدخل درنگى نموده است بر هندسه ژنى انسان و چگونگى تكوين و تشكيل جنين انسانى و نحوه انتقال پاره اى ويژگى هاى ارثى و ژنى انسان.
در فصل اول اين پژوهش كه به تشريح و تبيين موضوع شبيه سازى اختصاص يافته است, مؤلف در ابتدا مفهوم لغوى و علمى شبيه سازى را تحليل و تفاوت شبيه سازى (استنساخ) با توليد نسل (استنسال) را با توجه و استناد به قرآن كريم, بررسيده و سپس تاريخ, انواع, صوَر, آثار و امتيازات و ابعاد مثبت شبيه سازى را مورد بررسى قرار داده است و شبيه سازى را مثالى براى تقريب ذهن به مسئله معاد جسمانى و دليلى بر اثبات معاد برشمرده است. به دنبال آن به ابعاد منفى شبيه سازى اشاره كرده و معضلات منفى اين پديده را مانند: مشكلات كلامى, اخلاقى, اجتماعى, انسانى, ژنتيكى, علمى, حقوقى و فقهى به تفصيل مورد بحث قرار داده است.
فصل دوم اين اثر به پاسخ گويى به معضلات و يا مشكلات منفى شبيه سازى اختصاص يافته و ضمن تحليل و بررسى هريك از ابعاد منفى ذكرشده, مناقشات و پاسخ هايى حلى و نقضى در مقابل هريك ارائه نموده است.
در سومين فصل اين كتاب, احكام فقهى ـ حقوقى مترتب بر شبيه سازى, به تفصيل مورد بحث و مداقه قرار گرفته است; از جمله موضوعات: احكام اوليه شبيه سازى, شبيه سازى زنا و نكاح, صحت يا عدم صحت اطلاق كلمه (ولد) بر طفل شبيه سازى شده, مسئله انتساب, مسئله امومت و زوجيت, و توارث. مؤلف آن گاه حالات و صور مختلف و محتمل شبيه سازى انسانى را در يازده مورد برشمرده و احكام هريك را تشريح نموده است و در ادامه همين بحث به انواع و صور جنايت و تعدى به انسان شبيه سازى شده, اشاره كرده و احكام هريك را يادآور شده است.
خاتمه بحث, نقل و تحليل اقوال فقهى ابراز شده در اين مسئله است. رأى به حرمت, رأى به حليت و رأى به تفصيل, سه ديدگاه در اين زمينه است. نويسنده عمدتاً ادله تحريم را تمام ندانسته و در آنها مناقشه نموده است. در پايان قطعنامه مجمع فقه اسلامى كه در سال 1997 ميلادى در اين خصوص تهيه و تدوين شده نيز نقد و تحليل شده است.
در نتيجه گيرى نهايى, مؤلف عمده ترين دليل بر منع شبيه سازى را اجماع و اتفاق جهانى همه صاحب نظران, انديشمندان, رهبران مذهبى, سياستمداران و غيره دانسته كه علت عمده آن نگرانى ها و دغدغه هاى جوانب اخلاقى شبيه سازى با استناد به حكم فطرت است كه خداوند در انسان به وديعت نهاده است و از اين رو, نويسنده حكم به منع را موافق احتياط قلمداد نموده است.
شايد اين اثر مفصل ترين كتاب به زبان عربى باشد كه با روشى عالمانه, از منظر شيعى اين موضوع را كاويده است. البته به آراى ديگر مذاهب اسلامى هم اشاره شده است.
10- قضية استنساخ إنسان, يسرى رضوان, طنطا (مصر), دار البشير للثقافة والعلوم, 1421هـ/ 2000م, 184 صفحه وزيرى.
ارائه مفاهيم علمى به زبان ساده و همه فهم, حركتى فرهنگى است كه در دهه اخير در پاره اى كشورهاى عربى رواج يافته است و نويسندگان كه گاه خود در رشته اى تخصص دارند, برآن اند تا مجموعه مفاهيم دشوار و تخصصى دانش معينى را به صورت پرسش و پاسخ با ادبياتى روان و روشن به خوانندگان عرضه نمايند. كتاب (قضية استنساخ انسان) نيز به همين روش فراهم آمده است و نويسنده آن كه خود از پزشكان و محققان است, با طرح پنجاه پرسش, ابعاد مختلف علمى, فنى, اخلاقى, دينى, فقهى, حقوقى, اجتماعى, فرهنگى و جز اينها را در مسئله شبيه سازى مورد بحث قرار داده است. پاسخ ها با استفاده از منابع معتبر علمى نقل و درج شده و نويسنده كتاب در پاره اى موارد از توضيحات و نكات لازم كه به فهم نيكوتر مسئله مدد مى رسانده است, دريغ ننموده و با ذكر مصادر پاسخ در ذيل هر مبحث, مطالب ارائه شده را مستند ساخته است. شايد يكى از محسنات اين گونه كتاب ها اين باشد كه پرسش هاى مختلفى كه از ابعاد و ديدگاه هاى متنوع طرح مى گردد, چشم انداز جامع ترى از مسئله ارائه و ابعاد و صور محتمل يك پديده در سايه پيشرفت هاى علمى حال و آينده را به گونه مطلوبى ترسيم مى كند.
11- الموسوعة الفقهية للأجنة والاستنساخ البشرى من الناحية الطّبية والشرعية والقانونية, سعيد بن منصور موفعه, تقريظ: عبدالمجيد الزندانى, اشراف: عبدالكريم زيدان, الاسكندرية, دارالايمان, دارالقمة, 2005م, 880 «720 صفحه وزيرى.
سرعت شگفت آور پيشرفت هاى علمى در زمينه هاى مختلف زندگى بشر به ويژه تحولات و نوآورى هاى حوزه پزشكى, موجب شده است تا عالمان اديان ابراهيمى با دقتى همراه با بيم و اميد, دستاوردهاى علمى بشر را نظاره گر باشند و گاه به كندوكاو و نقدونظر دينى, فقهى, حقوقى و اخلاقى مسائل و موضوعات نوپديد همت گمارند. يكى از آثار درخور توجه كه از منظر دينى, فقهى و حقوقى و تا اندازه اى اخلاقى, به مسائل و موضوعات مستحدثه و مستجده نظر افكنده است, موسوعه اى است در حدود يك هزار و ششصد صفحه, كه مسائل مختلف و ابعاد متنوع مربوط به جنين, بارورى و شيوه هاى نوين آن, به طور مفصل از منظر طبى, شرعى (فقهى) و حقوقى و آخرين نظريات دانشوران در اين باب بررسى شده است.
جلد اوّل اين اثر به مسائل و موضوعات مرتبط با خلقت انسان, جنين و چگونگى تكوين آن, حمل و ويژگى هاى آن, حقوق و احكام جنين, بارورى با شيوه هاى نو, و صور و اقسام و احكام آن, اختصاص يافته است و در دومين جلد, ابتدا مسائل مربوط به سقط جنين به تفصيل بحث شده و در آخرين و هفتمين فصل كتاب, در بابى با عنوان (الاستنساخ البشرى) در بيش از سيصد صفحه كه به مثابه يك اثر مستقل است, ابعاد مختلف و متنوع پديده شبيه سازى در نه فصل بحث و بررسى و تحليل شده است.
در فصل اوّل اين پژوهش مباحث ذيل به تفصيل آمده است:
ـ معنى و ماهيت و چگونگى شبيه سازى و معانى و الفاظ مرتبط با آن;
ـ شبيه سازى جسمى و معانى, الفاظ و مفاهيم مربوط به آن;
ـ چگونگى شبيه سازى انسانى.
مؤلف در فصل دوم تاريخ شبيه سازى و تحقيقات و ديدگاه هاى ارائه شده درباره اين موضوع را بررسيده و به دنبال آن گستره و تنوع موارد و مصاديق شبيه سازى شده و علل و فوايد هر يك را برشمرده و سرانجام انگيزه هاى مختلفى را كه در شبيه ساختن مد نظر بوده است, كاويده است.
منافع و مخاطرات شبيه سازى عنوان فصل سوم اين اثر است كه در آن آثار مثبت و منفى واقعى و محتمل آن در صورت تحقق مورد بحث قرار گرفته است.
در چهارمين فصل با عنوان (شبيه سازى از منظر اديان الهى و قوانين وضعى), ديدگاه اديان ابراهيمى و آراى حقوقدانان و مصوبات مجالس قانون گذارى, تشريح شده است.
مؤلف در فصل پنجم كتاب به آرا و نظرياتى كه از سوى متخصصان و صاحب نظران در اين موضوع ابراز شده, اشاره مى نمايد و به نظرسنجى هايى كه برخى مؤسسات انجام داده اند, استناد مى كند.
مؤلف در ششمين فصل با عنوان (اسلام و شبيه سازى), مسئله مورد بحث را از نظرگاه اصول و مبانى عقيدتى اسلام سنجيده و شبيه سازى و مسئله مهم كرامت انسانى را تحليل كرده و سپس احكام شبيه سازى , مصوبات و قطعنامه هاى مجامع فقهى ـ دينى و فتاواى برخى عالمان دين را نقل, نقد و تحليل نموده و در ادامه حالات و صور استثنايى شبيه سازى و احكام آن, احكام در خواست طفل از طريق شبيه سازى , احكام شبيه سازى جسمى ـ ژنى نيز بررسى شده است.
هفتمين فصل اين پژوهش به آثار, احكام و لوازم شرعى مترتب بر شبيه سازى اختصاص يافته است چگونگى رابطه انسان شبيه سازى شده با دهنده سلول اصلى (مذكر يا مؤنث) كه در اين خصوص حدود و شقوق مختلفى قابل تصور است هركدام مورد بحث قرار گرفته است. همچنين است چگونگى رابطه و فرد شبيه سازى شده با صاحب رحمى كه سلول موردنظر در آن قرار داده مى شود. احكام عبادات, احكام زكات, روزه, حج, ارث در مورد فرد شبيه سازى شده در ادامه مورد بحث و بررسى قرار گرفته و به دنبال آن احكام عقوبات (كيفرهاى) شرعى (حدود و ديات و قصاص) در مورد فرد شبيه سازى شده, ذكر شده و در پايان اين بحث مؤلف درنگى نموده است بر مسائل و احكام عمومى دادگاه ها و دادرسى در مورد فرد شبيه سازى شده; مانند تشابه مجرمان, چگونگى قبول شهادت و استناد به برخى بيّنات و ادله علمى اى كه اثر فقهى و قانونى در صدور احكام دارد; مانند اثر انگشت.
در هشتمين فصل اين اثر, مؤلف به تأثير شبيه سازى بر نظام هاى ادارى و اجتماعى يا به تعبير مؤلف (السياسة الشرعية) پرداخته و مشكلات و دشوارى هايى را كه در مسائل مالى اقتصادى, امامت, وزارت, اسناد و مدارك, ممكن است ظهور و بروز نمايد, مورد كندوكاو قرار داده و به دنبال آن مشكلات احتمالى در مسائلى چون: تعليم و تربيت و نحوه عمل مؤسسات آموزشى در آموزش و پرورش انسان هاى شبيه سازى شده را بررسى نموده است.
فرجامين فصل اين پژوهش, به احكام و مبانى فقهى ـ حقوقى در باب شبيه سازى گياهى و حيوانى اختصاص يافته و ابعاد و شقوق مختلف آن را بررسيده است.
خاتمه اين اثر, در دو بخش, ابتدا خلاصه و نتايج مباحث مطرح شده در كتاب در ذيل 59 بند به اختصار مطرح شده كه از بند سى ونهم تا پنجاه ونهم چكيده مطالب در باب شبيه سازى ارائه شده است. در بخش دوم خاتمه نيز پيشنهادهاى مؤلف در قالب چهار بند آمده است. ضمائم كتاب مشتمل بر تصاويرى است از برخى آزمايش هاى علمى مربوط به مباحث مطرح شده و همچنين جداول و آمار و ارقام اشاره شده در متن اثر, و به دنبال آن فهارس فنى متعدد پايان بخش كتاب گرديده است.
12- فقه الاستنساخ البشرى و فتاوى طبية, السيد محمد سعيد الطباطبائى الحكيم, النجف الاشرف, دارالهلال, الطبعة الرابعة, 1425ق/ 2004م, 128 صفحه رقعى.
اين اثر مجموعه استفتائاتى است درباره مسائل مربوط به شبيه سازى , مانند: بانك نطفه و بارورى و روش هاى جديد آن, اطفال آزمايشگاهى, حمل و موانع آن, سقط جنين, تشريح اعضا, مرگ مغزى, پيوند و فروش اعضا, بيمارى ايدز, حجامت و برخى پرسش هاى پراكنده طبى كه يكى از مراجع كنونى نجف, آيت اللّه سيد محمد سعيد طباطبايى حكيم, به آنها پاسخ داده است.
در مورد شبيه سازى انسانى نه پرسش مفصل مطرح گرديده كه شامل اين محورها است: جواز يا عدم جواز شبيه سازى , نسبت شخص شبيه سازى شده, تبعيت و انتماى دينى شخص شبيه سازى شده, احكام و حقوق شرعى اى كه بين شبيه و صاحب سلول اصلى جارى مى گردد, مسئله ازدواج و محارم و مباحث مربوط به ملكيت حيوان شبيه سازى شده, احكام مربوط به خون و گوشت چنين حيوانى و احكام شبيه سازى اعضا.

13- الاستنساخ الجينى بين العلم والدين, على حسن طه, بيروت, دارالندى للطباعة والنشر والتوزيع, الطبعة الاولى, 1421ق/ 2000م, 176 صفحه وزيرى.
مؤلف در اين اثر ابعاد و جوانب مختلف مسئله شبيه سازى را تحليل و بررسى كرده, نخست مفهوم و ماهيت و فناورى شبيه سازى را تشريح نموده, و بررسى كرده كه آيا اين فنّاورى خلق و ايجاد است؟ آن گاه آرا و نظريات مختلف ابراز شده از سوى صاحب نظران دينى و علمى را نقل و تحليل نموده و سپس درنگى نموده است بر سالشمار عمليات شبيه سازى و دستاوردهاى هر مرحله تاكنون. ديدگاه هاى عالمان دين مسيحى, پزشكان و حقوقدانان در بخش بعد, به تفصيل مورد بحث و بررسى و مناقشه قرار گرفته است.
نويسنده حتمى بودن تحقق شبيه سازى انسانى را در آينده نه چندان دور مورد بررسى قرار داده و بر اين باور است كه به رغم قوانين و مقررات تصويب شده به وسيله دولت ها و مجامع, سازمان ها و مؤسسات بين المللى تحولات و پيشرفت هاى شگرف علمى امكان تحقق چنين پديده اى را ميسر خواهد ساخت. ديدگاه هاى عالمان اسلامى در باب شبيه سازى در بخش بعد مورد توجه قرار گرفته و ديدگاه هاى فقهاى شيعه و سنى در اين خصوص نقل شده است.
مؤلف در پايان كتاب, در هشت مقاله كوتاه علمى ابعاد, جوانب, صور و نتايج شبيه سازى انسانى و حيوانى را مورد بررسى و تحليل قرار داده است.
14- الاستنساخ جدل العصر, الشيخ جعفر حسن عتريسي, بيروت, دارالهادى, الطبعة الاولى, 1422ق/ 2002م, 246 صفحه رقعى.
اثرى است در باب استنساخ و شبيه سازى كه بدون فصل بندى مطالبى را عنوان نموده است. در ابتدا با عنوان (شبيه سازى و مبانى), اصول و مبانى كلى حقوقى موافقان و مخالفان شبيه سازى نقد و تحليل شده و سپس در بحثى مفصل حقوق انسانى جنين بررسى گرديده و از آن جا كه در تحقيقات و مطالعات مربوط به شبيه سازى انسانى و تهيه برخى داروها و كاشت و پرورش برخى اعضا موجب قتل جنين مى شود, آرا و ديدگاه هاى مختلف فلسفى و حقوقى و فقهى در اين باب مورد بحث و بررسى قرار گرفته است.
مؤلف در بخش بعد با عنوان (شبيه سازى از ديدگاه متخصصان), نظريات دانشمندان درباره شبيه سازى را نقل و تحليل نموده و آثار قطعى شبيه سازى را بر حقوق اوليه و بديهى انسانى برشمرده و تهافت شبيه سازى با اصول اوليه حقوقى را تشريح نموده و سپس تأثير شبيه سازى و لوازم و نتايج مترتب بر آن را در چهارچوب حقوق انسانى بررسى و تحليل نموده و نتيجه گرفته است كه تحقق شبيه سازى انسانى موجب دگرگونى بنيادين مفاهيم و اصول حقوق بشر مى گردد و نوعى قانون جنگل را بر مجموعه بشريت حاكم مى گرداند. نويسنده در ادامه, تنافى شبيه سازى را از ناحيه حقوقى با حقوق مسلمى كه در دانش پزشكى كهن و نو براى بيمار قائل اند, تشريح نموده است. سپس دشوارى ها و معضلاتى را كه ممكن است از جهت ادارى, مالى, اجتماعى و مانند آن در مورد انسان هاى شبيه سازى شده پديد آيد, برشمرده است و در ادامه, ادله موافقان و مخالفان شبيه سازى را عمدتاً از ديدگاه كلامى ـ حقوقى مورد مناقشه قرار داده و نظر مخالفان را صواب دانسته و تقويت كرده است.
در بخش بعد, چگونگى سوءاستفاده گروه هاى مافيايى و جنايت پيشه را از شبيه سازى تشريح كرده و مخاطرات عميق و وحشتناك آن را به تفصيل بررسيده است و ديدگاه شريعت اسلامى را در اين باب تشريح و تبيين نموده و در پايان گزارشى ارائه نموده درباره ديدگاه ها و آثار و نتايج اولين نمونه شبيه سازى حيوانى و مقدماتى كه براى شبيه سازى انسانى فراهم شده است.
مؤلف در اين كتاب در پاره اى موارد آراى درخور توجهى را به ويژه در مباحث حقوقى ارائه كرده, ولى متأسفانه ساختار كلى كتاب بيشتر خطابى و اسكاتى است.
15- الفقه و مسائل طبّية, الجزء الاول, آيت اللّه محمد آصف المحسنى, قم, بوستان كتاب, 1424ق/1382ش.
در اين اثر صفحه 404 تا 415 به موضوع شبيه سازى اختصاص يافته است. سلول مادر, شبيه سازى طبيعى, شبيه سازى حيوانى (دالى), انواع شبيه سازى , جنبه هاى مثبت و منفى شبيه سازى , مباحث اين بخش را تشكيل مى دهد.
16- الموسوعة الطبية الفقهية; موسوعة جامعة للاحكام الفقهية فى الصحة والمرض والممارسات الطبية, احمد محمد كنعان, بيروت, دارالنفائس, 1420ق/ 2000م.
اين اثر, دايرة المعارفى است طبى ـ فقهى كه براساس حروف الفبا مدخل هاى آن تنظيم شده و مباحث فقهى مرتبط با طب و مسائل مربوط به آن مورد بحث و بررسى قرار گرفته اند. از صفحه 921 ذيل مدخل (الهندسة الوراثية) مسائل مربوط به مهندسى ژنتيك و شبيه سازى مورد بحث قرار گرفته است.
17- عمليات نقل وزرع الأعضاء البشرية بين الشرع والقانون, سميرة عايد الديات, عمان الاردن, مكتبة دارالثقافة للنشر والتوزيع, طبع اول, 1999م.
در اين اثر مؤلف از صفحه 201 تا [221], ابعاد علمى و فنى مسئله شبيه سازى را توضيح داده و دشوارى هاى محتمل چنين تجربه اى را برشمرده و سپس ديدگاه عالمان دين و حقوقدان ها را در مورد اصل حكم و پيامدهاى آن نقل نموده است.

18- حكم الانتفاع بالأعضاء البشرية والحيوانية; دراسة فى الفقه الإسلامى مقارنة بالتشريعات اليهودية والنصرانية والقوانين الوضعية, كمال الدين جمعه بكرو, بيروت, دارالخير, 1422ق/ 2001م.
مؤلف از صفحه 418 تا 440 به موضوع شبيه سازى پرداخته است. بررسى مسئله از منظر آيات و روايات, ديدگاه هاى اسلامى فقها و حقوقدانان در اين باب, تشريح مواضع مؤسسات دينى در غرب و همچنين نقل ديدگاه هاى مقامات و مراكز و مؤسسات رسمى و دولتى و بين المللى و در پايان احكام و تكاليفى در مسئله شبيه سازى , از مباحث اين بخش است.
19- بحوث و فتاوى فقهية معاصرة, الدكتور احمد الحجى الكردى, بيروت, دارالبشائر الاسلامية, الطبعة الاولى, 1420ق/ 1999م, 504صفحه.
اين اثر مجموعه مباحث و موضوعات جديد از نگاه فقهى است و شامل احكام و مسائل (عبادات, احوال شخصيه, اوقاف, معاملات و مباحث متفرقه) مى گردد. در ذيل مباحث متفرقه, در بحثى با عنوان (الاستنساخ البشرى), ابعاد مختلف قرآنى, فقهى و حقوقى اين مسئله مورد بحث و تحليل قرار گرفته است.
20- قراءات فقهية معاصرة فى معطيات الطب الحديث, مجموعة من الفقهاء والباحثين, بيروت, دارالغدير, الطبعة الأولى, 1423ق/ 2002م.
اين اثر كه اولين جلد از (سلسلة بحوث فقهية تصدرها مجلة فقه اهل البيت(ع)) مى باشد, مباحث و موضوعات جديد در زمينه سقط جنين, تشريح اعضا, پيوند اعضا, تغيير جنسيت و نيز در فصل اول تحت عنوان (المواكبة الشرعية للتطور فى مجال الجنيات والهندسة الوراثيه), موضوع شبيه سازى و مهندسى ژن را در 66 صفحه مورد بحث و تحليل علمى و فقهى قرار گرفته است.
21- فقه الموضوعات الحديثة عند الإمامية, سماحة المرجع الدينى آيت اللّه العظمى السيد محمد الصدر (دام ظله), تقديم و جمع و تصنيف: على سميسم, بيروت, دار الاضواء, الطبعة الاولى, 1419ق/ 1998م, 336 صفحه وزيرى.
اين اثر مجموعه مباحث و موضوعات نوپديدى است كه ابعاد و شئون مختلف زندگى معاصر جوامع اسلامى را در بر مى گيرد; از امور مربوط به محيط زيست و دانش هايى كه در حوزه علوم تجربى قرار مى گيرد تا سياست و اقتصاد و مسائل مربوط به جامعه و قوانين وضعى.
در فصل مربوط به مهندسى ژنتيك و مسائل و موضوعات مربوط به آن كه شبيه سازى حيوانى و انسانى نيز در ذيل آن قرار مى گيرد, از صفحه 19 تا [34], آنچه كه در اين زمينه از نظر علمى تحقق يافته است و آنچه ممكن است در آينده تحقق پذيرد و اكنون تنها به عنوان (فرض) قابل طرح است, مورد بحث و تحليل قرار گرفته است.
22- فقه الطب والتضخم النقدى (من محاضرات الاستاذ الشيخ محمد سند), بقلم: السيد محمدحسن الرضوى, بيروت, مؤسسة ام القرى للتحقيق والنشر, 1423ق/ 2002م, 314 صفحه رقعى.
در اين اثر كه چهارمين جلد از مجموعه (فقه الحياة المعاصرة) است, مسائل و موضوعات مستحدثه مورد بحث و بررسى قرار گرفته است; از جمله مسائل و احكام مربوط به تشريع, بارورى مصنوعى, پيوند اعضا, كنترل جمعيت, شهرسازى, اوراق بخت آزمايى, تورم و شبيه سازى. سپس ديدگاه و رأى فقهى مؤلف تقرير شده است.
در مباحث مربوط به شبيه سازى و مهندسى ژنتيك كه از صفحه 97 تا 132 ادامه مى يابد, ابتدا به صور و شقوق مختلف شبيه سازى اشاره شده و به دنبال آن ادله جواز شبيه سازى ذيل پنج دليل مطرح گرديده و در خصوص حرمت شبيه سازى نيز نه دليل اقامه شده كه مؤلف در همه ادله مناقشه مى كند, و در ذيل دليل دوم, مؤلف استدلال مى كند كه شبيه سازى مُثبِتِ اعجاز قرآن كريم است. آن گاه لوازم و پيامدهاى شبيه سازى را كه ممكن است با اغراض شريعت منافات داشته باشد, تحليل نموده و سپس چنين منافاتى را وارد ندانسته است. اين اثر به طور كلى از منظر فقه شيعى, مسئله شبيه سازى را مورد بحث قرار داده است.
23- بحوث فقهية فى مسائل طبيّة معاصرة, على محمد يوسف المحمدى, بيروت, دارالبشائر الإسلامية, 1426ق/ 2005م.
در اين پژوهش, از صفحه 231 تا صفحه[280], به موضوع شبيه سازى اختصاص يافته است. پس از بيان كليات و نحوه تحقق علمى شبيه سازى , انواع و احكام شبيه سازى بيان شده و سپس اين مسئله از ديدگاه علم و دين و آن گاه شبيه سازى حيوانى و نباتى مورد بحث قرار گرفته و در پايان, نتايج و احكام فقهى حقوقى ناشى از مباحث و موضوعات مربوط به شبيه سازى تشريح شده است.
24- بحوث فى الفقه المعاصر, الجزء الثالث, حسن الجواهرى, قم, مجمع الذخائر الاسلامية, 1422ق.
اين كتاب مشتمل بر مجموعه پژوهش هايى است كه مسائل و موضوعات جديد فقهى را مورد بحث و تحليل قرار داده اند; از جمله در فصلى با عنوان (الاستنساخ و الاستتئام), موضوع شبيه سازى را بررسيده و پرسش هاى چهارگانه اى را درباره استتئام (مسائل مربوط به دوقلوها) مطرح كرده و با مناقشه در سؤالات, پاسخ هايى را ارائه نموده است. مؤلف سپس در بحث شبيه سازى, احكام اوليه و ثانويه آن و اطلاق (ولد شرعى) شخص شبيه سازى شده را به لحاظ فقهى بررسى كرده و سپس احكام وضعى مترتب بر چنين شخصى را به تفصيل تشريح نموده است. فرجام اين بحث پاسخ به اين سؤال است كه آيا ممكن است شبيه سازى مطلقاً جايز باشد؟
25- مستجدات طبية معاصرة من منظور فقهى, مصلح بن عبدالحى النجار و اياد احمد ابراهيم, الرياض, مكتبة الرشد ناشرون, 344 صفحه وزيرى.
اين اثر برخى مباحث و موضوعات جديد فقهى پزشكى را مورد نظر قرار داده و نويسندگان شش موضوع را مورد بحث و تحليل فقهى حقوقى قرار داده اند كه عبارت اند از: [1]. مهندسى ژنتيك در نباتات, حيوانات و محيط زيست, [2]. علاج بيمارى ها از طريق تغييرات ژنى, [3]. اختيار نوع جنين, [4]. شبيه سازى, [5]. اثر انگشت در فقه اسلامى, [6]. آزمايش هاى طبى قبل از ازدواج از منظر فقه اسلامى.
در مبحث مربوط به شبيه سازى كه از صفحه 113 آغاز و تا صفحه 150 ادامه مى يابد, ابتدا در مقدمه اى مفهوم شبيه سازى مورد بحث قرار گرفته و به دنبال آن در باب اول شبيه سازى نباتى و حيوانى (جنينى و غير جنينى) تشريح شده و اقسام و صور هر يك توضيح داده شده است و سپس مؤلفان مصالح و مفاسد ناشى از شبيه سازى حيوانى را برشمرده اند.
باب دوم به شبيه سازى انسانى اختصاص يافته است كه پس از ذكر انواع جنينى و غير جنينى آن ابعاد, صور, احكام و مصالح و مفاسد شبيه سازى انسانى از طريق جنين تشريح شده و به دنبال آن شبيه سازى جسدى يا غير جنينى آن مطرح شده و ابتدا مفاسد آن به تفصيل با استناد به آيات و روايات و مسلمات اسلامى تبيين شده است و مؤلفان همچنين احكام شرعى و فقهى چنين موضوعى را بررسى و تحليل نموده و آرا و نظريات مختلف فقهى ـ حقوقى را كه تاكنون در اين باره عرضه و ارائه شده است, مورد بحث و مناقشه قرار داده اند و حكم به تحريم را مطابق اصول و مبانى دانسته و آن را تقويت نموده اند.
26- ابحاث اجتهادية فى الفقه الطبى, محمد سليمان الاشقر, عمان [الاردن], دارالنفائس, 1426ق/2006م.
مجموعه مقالاتى است كه در آن پاره اى از مسائل و موضوعات مستحدثه از ديدگاه فقهى ـ حقوقى بحث و تحليل شده است. اولين مقاله اين اثر با عنوان (الاستنساخ فى ميزان الشريعة الاسلامية) كه مشتمل بر چهل صفحه مى باشد, به موضوع شبيه سازى از ديدگاه شريعت اسلامى اختصاص دارد و به ترتيب موضوعات ذيل را بحث و بررسى مى كند.
(فوايد و منافع شبيه سازى حيوانى, شبيه سازى انسانى, دستاوردهاى دانش ژن شناسى, بررسى ديدگاه هاى كلامى عالمان اسلامى در باب شبيه سازى, پژوهشى در نصوص شرعى مربوط يا مرتبط با مسئله شبيه سازى انسانى و حيوانى, مفاسد و مصالح متصوّر در شبيه سازى انسانى, احكام و ضوابط شرعى شبيه سازى [احكام تكليفى, احكام وضعى (نسب, عقوبت, حضانت و نفقه, ولايت, ميراث و دِين)]. مؤلف برخى از صور و انواع شبيه سازى انسانى و حيوانى را صحيح و منطبق با شرع دانسته و ادله اى از كتاب و سنت جهت اثبات چنين انطباقى ارائه كرده است.

* * *
27- اللّه يتجلى فى عصر الهندسة الوراثيه, عبدالباسط الجمل, القاهرة, مكتبة الثقافة الدينية, 1423هـ/2002م, 184 صفحه وزيرى.
28- مابعد الاستنساخ, عبدالباسط الجمل, القاهرة, دارغريب, 1997.
در اين اثر كه يكى از استادان متخصص مهندسى ژنتيك به رشته تحرير آورده, به زبانى ساده و در فهم عموم كتابخوانان, ابعاد مختلف علمى موضوع مهندسى ژنتيك با استفاده از آيات قرآنى تحليل و بررسى شده است و همه اين مباحث به عنوان مقدمه اى است براى فهم درست مسئله شبيه سازى و ابعاد و جوانب مختلف آن.
29- قضايا معاصرة فى مشكلات الفكر والاخلاق, محمد الجبر, دمشق, دار علاءالدين, الطبعة الاولى2003م.
30- الاستنساخ البشرى, مجموعة من المؤلفين, بغداد, دارالحكمة, سلسلة المائدةالحرة العدد:[44].
31- الاستنساخ البشرى, تقنية و فوائد و مخاطر, صالح عبدالعزيز الكريم, القاهرة, 2000م.
32- التنسيل أو الاستنساخ: هل بالامكان تنسيل البشر؟ محمد صادق صبور, القاهرة, دارالامين للنشر والتوزيع, 1997م.
33- قيل فى الاستنساخ. محمد بن عبدالعزيز اسماعيل, الاحساء (السعوديه), الشركة السعودية للتوزيع والنشر بالمملكة العربية السعودية, 1997م.
34- الاستنساخ البشرى و موقف الشريعة الاسلامية, حسن السيد عزالدين بحرالعلوم, مكتبة الالفين.
در فصل سوم اين اثر, از ص51 تا 81 با عنوان (قضايا العلم والاخلاق فى العالم المعاصر) به دشوارى ها و مخاطرات اخلاقى شبيه سازى پرداخته است.
35- حلم الجينوم وأوهام اخرى, ريتشارد ليونتين, ترجمه احمد مستجير, فاطمه نصر, بيروت,المنظمة العربية للترجمة, 2003م.
36- رؤية اسلامية لبعض المشكلات الطبية المعاصرة: ثبت كامل لإعمال ندوة (رؤية إسلامية لبعض المشكلات الطبية المعاصرة) المنعقدة فى الدارالبيضاء فى تاريخ 8 ـ11صفر 1418, الجزء الثانى (الاستنساخ), اشراف و تقديم: الدكتور عبدالرحمن عبداللّه العوض, الكويت, المنظمة الاسلامية للعلوم الطبية,1999.
37- رؤية إسلامية لزراعة بعض الاعضاء البشريه: ثبت كامل لاعمال ندوة (رؤية اسلامية لزراعة بعض الاعضاء البشرية) المنعقده بتاريخ 23 ربيع الاول 1410, إشراف و تقديم: عبدالرحمن عبداللّه العوض, احمد رجايى الجندى, الكويت, المنظمة الاسلامية للعلوم الطبية, 1994م.
38- المسائل المستحدثه, سيد محمدصادق حسينى روحانى, قم, دارالفكر, 1386ق.
39- الآثار الدينية والأخلاقيه لبحوث الهندسة الوراثية, مجموعة من المؤلفين, القاهره, المجلس الاعلى للشؤون الاسلامية, 1997م.
اين كتاب متضمن مجموعه مقالات و سخنرانى هايى است كه به ابعاد مختلف مهندسى ژنتيك و شبيه سازى حيوانى و انسانى از ديدگاه علم, فقه, اخلاق و حقوق پرداخته است.
40- ندوة الهندسة الوراثية من وجهة نظر المسيحية, مجموعة من المؤلفين, القاهرة, دارالثقافة, 1992م.
مجموعه مقالات و سخنرانى هايى است درباره ابعاد مختلف مهندسى ژنتيك و شبيه سازى حيوانى از ديدگاه دانشوران مسيحى.
41- الانعكاسات الاخلاقية للابحاث المتقدمة فى علم الوراثة, قطر, جامعة قطر (كلية العلوم), 1413ق/1993م.
مجموعه مقالات و سخنرانى هايى است كه ابعاد گوناگون مهندسى ژنتيك و برخى مسائل مربوط به شبيه سازى در آن مورد بحث قرار گرفته است.
42- استنساخ الانسان حياً او ميتاً, حليم دوس, القاهرة, المكتبة الاكاديميه, الطبعة الاولى,1999م.
43- قضايا فقهية معاصرة, عبدالحق حميش, الشارقة (الامارات العربية المتحدة), جامعة الشارقه, 1425ق/2004م.
44- قاعدة الامور بمقاصد ها: دراسة نظرية وتأصيلية, يعقوب بن عبدالوهاب الباحسين, رياض, مكتبة الرشد, 1999م.

* * *
- مقالات عربى
1- الفرقان; اسلامية ثقافية, شماره[40], 1419هـ/1998م.
(الفرقان) مجله اى عربى است كه از سوى يكى از گروه هاى روشنفكرى اسلامى در كشور مغرب منتشر مى شود و هر شماره آن ويژه يكى از موضوعات اسلامى, منطقه اى و يا جهانى است كه به نوعى مرتبط با جهان اسلام باشد. چهلمين شماره اين مجله, ويژه شبيه سازى از ديدگاه طب و شريعت است كه دوازده مقاله و گزارش را شامل مى گردد و عناوين اين مقالات عبارت اند از:
ـ (الاستنساخ (الكلونه: CLONING)), صديقه العوضى. اين مقاله توضيح و تقرير مفهوم و مدلول شبيه سازى حيوانى و انسانى است.
ـ (إستنساخ البشر), خالد حتحوت. اين مقاله به تشريح شبيه سازى انسانى, عكس العمل و ديدگاه هاى موافق و مخالف, مخاطرات و ابعاد مضر و منفى احتمالى پرداخته است.
ـ (الاستنساخ), عبدالقادر زلوم. نويسنده به توضيح و تشريح شبيه سازى و بررسى آيات قرآنى در اين باب پرداخته است.
ـ (الاستنساخ و الأرايتيون), خالد حتحوت. در اين مقاله صورت ها و انواع فرضى و محتمل شبيه سازى انسانى توضيح داده شده و سپس هر يك مورد نقد و بررسى قرار گرفته است.
ـ (الاستنساخ البشرى; الجوانب العلمية للموضوع و آفاته), عمر الالفى.
نويسنده در اين مقاله ابعاد و جوانب مثبت و منفى شبيه سازى, چگونگى شبيه سازى, ديدگاه سازمان ها و مؤسسات جهانى در اين خصوص, مراحل مختلف عملى شبيه سازى, كاربردهاى مختلف شبيه سازى را موردبحث و بررسى قرار داده است.
ـ (الآثار الاجتماعية والأخلاقية لتطبيق الاستنساخ فى المجال البشرى), اللواء طلعت احمد مسلم. نويسنده اين مقاله, پس از مقدمه اى در ارزيابى شبيه سازى از ديدگاه اخلاقى, فلسفى, شبيه سازى را از منظر اجتماعى كاويده است و سپس آثار و پيامدهاى اجتماعى آن را تحليل كرده و از جمله به فروپاشى نظام خانواده, اضمحلال نسل ها و اختلاط انساب پرداخته, سپس دشوارى ها و معضلاتى را كه در نظام ميراث پديد خواهد آورد, بررسى كرده و در پايان به هرج و مرج در روابط جنسى كه از توابع و لوازم شبيه سازى انسانى مى تواند قلمداد گردد, اشاره نموده است.
ـ (الآثار النفسية المرتقبة من عملية الاستنساخ البشرى), الوافى الركيبى. در اين مقاله پيامدها و آثار روانى ناشى از شبيه سازى انسانى بررسى و تحليل شده است.
ـ (بعض المفاسد القانونية المؤكدة والمحتملة للاستنساخ البشرى), مصطفى الرميد. مؤلف اين مقاله, تنافى و تهافت شبيه سازى انسانى با اصول و مبانى مسلم حقوق بشرى و انسانى را تبيين نموده است.
ـ (الاستنساخ البشرى و أحكامه الطبيعية والعلمية فى الشريعة الإسلامية), نصر فريد محمد واصل.
اين مقاله كه استاد نصر فريد محمد واصل, مفتى برجسته مصرى, آن را نگاشته است, پس از تعريف شبيه سازى و درنگى در مكانت علم و نوآورى در اسلام, احكام شرعى و فقهى شبيه سازى را در غير انسان تشريح كرده و به دنبال آن احكام شبيه سازى انسانى را مورد بحث قرار داده است. مؤلف اشاره اى هم دارد به كيفيت خلقت انسان و غير انسان از منظر قرآن كريم و احاديث نبوى(ص). در اين اثر همچنين مخاطرات شبيه سازى از جمله مفاسد اجتماعى, روحى و روانى و عاطفى و جسمى و نيز تنافى و تهافت اين پديده نوپديد با اصول و مبانى قانونى آمده است.
ـ (الاستنساخ فى ميزان الشريعة الاسلامية), محمد سليمان الاشقر.
در اين مقاله شبيه سازى از ناحيه كلامى و قرآنى بررسى و تحليل شده و مصالح و مفاسد آن با توجه به ادله قرآنى, مورد توجه قرار گرفته و سپس احكام وضعى و تكليفى آن تشريح شده است.
ـ (نظرة فى الاستنساخ و حكمه الشرعى), محمدعلى تسخيرى.
اين اثر درنگى است در مصالح و مفاسد ناشى از شبيه سازى انسانى.
ـ (الاستنساخ; توصيات الندوة الفقهية الطبية التاسعة حول رؤية اسلامية لبعض المشكلات الطبية المعاصرة).
نهمين گردهمايى طبى و فقهى وابسته به سازمان كنفرانس اسلامى, در روزهاى چهاردهم تا هفدهم نوامبر سال 1997 در شهر دارالبيضاء در كشور مغرب برگزار شد. در اين همايش, با عنوان (برخى مشكلات طبى معاصر از ديدگاه اسلامى), علاوه بر طرح مباحث و موضوعات مختلف, مسئله شبيه سازى مورد اهتمام ويژه قرار گرفت و پس از تبادل نظر و مناقشات مفصل, قطعنامه اى صادر گشت. در اين قطعنامه پس از تبيين مفهوم شبيه سازى, مناقشات و آراى مختلفى كه درباره اين مسئله نوپديد ابراز شده بود, به اختصار بررسى و تحليل شد و در هشت بند ديدگاه همايش در اين باب انعكاس يافت و پنج پيشنهاد نيز ضميمه اين قطعنامه گرديد كه متن كامل آن در آخرين مقاله اين مجله آمده است.
2- المواكبة الشرعية لتطور فى مجال الجنيات والهندسة الوراثيه, حسن جواهرى, مجله: فقه اهل بيت (قم), شماره[13], بهار 1379.
3- همان, شماره[15].
4- الاستنساخ هل هو نهاية المطاف؟, سعيد زغلول, مجله: الوضيحى (سعودية), العدد المنشور فى رمضان المبارك 1418ق/ نياير 1998م.
5- و ماذا بعد الاستنساخ؟, سعيد زغلول, مجله: الوضيحى (سعودية), العدد الثالث, السنة الاولى, 1997م.
6- الاستنساخ فى موازين العلم والفكر والاخلاق والدين, صبرى الدمرداش, مجله: التقدم العلمى (مصر), العدد [18], ابريل ـ يونيو 1997م.
7- الاستنساخ ليس ابتكاراً جديداً, الاعداد: احمد محمد عوف, مجله: العلم المصرية (مصر), العدد [284], مايو 1997م.
8- و وقع المحظور; عالم ايطالى يستنسخ البشر بطريقه دوللى, هشام عبدالرئوف, مجله: العلم المصرية (مصر), العدد [284], ابريل 1997م.
9- الشروط العلمية للاستنساخ; ثلاثة اسئلة مهمة فى حاجة الى اجابة, هشام عبدالرئوف, مجله: العلم المصرية (مصر), العدد [284], ابريل 1997م.
10- الاستنساخ ثورة علمية ام عبث بالخلق؟, مجموعة من المؤلفين, مجله: المجتمع (الكويت), العدد 1244, ذوالقعدة سنة 1997م.
11- العلماء والفقهاء فى مصر يؤكدون: استنساخ البشر مرفوض شرعاً و عقلاً و غير اخلاقى ولا مبرر له, مجله: المجتمع (الكويت), العدد 1244, ذوالقعدة سنة 1997م.
12- هل نقترب من استنساخ البشر, عادل ابراهيم العفالق, مجله: عكاظ (سعودية), العدد [38], سنة 1998م.
13- الاستنساخ, عبدالناصر عبدالله الهلالى, مجله: المبتعث (سعودية), العدد [175], سنة 1997م.
14- موقف الاسلام من الاستنساخ, محمدتقى الدين قنديل, مجله: صحتك اليوم (مصر), العدد [4], اكتوبر ـ ديسمبر 1997م.
15- الاستنساخ البشر; الأخطار والتوقعات, مجموعة من المؤلفين, مجله: صحتك اليوم (مصر), العدد [4], اكتوبر ـ ديسمبر 1997م.
16- التنسيل إلى أين؟, لجنة التحقيق, مجله: تعريب الطب, العدد الثانى, ابريل 1997م.
17- عصر الاستنساخ البشرى, لجنة التحقيق, مجله: العرب الدولية (سعودية), عدد خاص بالاستنساخ, الصادرة فى ذوالقعدة 1417ق/ ابريل 1997م.
18 . بعد انتاج شاة و قردة; العلماء يستعدون لانتاج هجين حيوانى يحمل صفات بشرية, سيد غريب, مجله: العرب الدولية (سعودية), العدد [894], مارس ـ ابريل 1997م.
19- علم البيولوجيا يدخل مفترقاً جديداً عن طريق الاستنساخ الخلوى, خالص شلبى, مجله: القافلة (السعودية), المجلد[46], العدد الثانى, صفر الخير 1418ق/ يونيو 1997م.
20- تعريف الاستنساخ والثورة البيولوجية الحديثة, مصطفى محمود حلمى, مجله: العربى (كويت), العدد الخاص463, 1997م.
21- قوانين اخلاقية تضبط ابحاث الاستنساخ, لجنة التحقيق, مجله: صحتك (لبنان), ديسمبر سنة 1997م.
22- الاستنساخ زمن انتاج من لا اب له; دراسة اخلاقية, فقهيه و قانونية, مجله: الرياضة (الاردن), العدد [830], 1997م.
23- امريكى يسعى لاستنساخ البشر, ملف خاص للاستنساخ البشرى, مجله: صحتك (لبنان), مارس 1998م.
24- الاستنساخ البشر, عبدالله الشهبى, مجله: النهضة (امارات), العدد 1496ق/ 1997م.
25- خطورات و خطورة الاستنساخ, أحمد محمد إبراهيم, مجله: العربية (مصر), العدد 240/ 1997م.
26 . هذه البحوث جريمة فى حق البشرية; النعجة دوللى خطر على الانسانية, علية العسقلانى و محمد الشرقاوى, مجله: اللواء الاسلامى, العدد الحادى عشر, ذى القعدة 1417ق/ مارس 1997م.
27- ميلادها تجاوز الخطر الأحمر لأخلاقيات العلم, حسن فتحى, مجله: القبس, العدد [519], مارس 1997م.
28- الاستنساخ محنة ام تقدماً, ملف المجلة, مجله: اسرتى (لبنان), مايو 1997م.
29- استنساخ البشر على مائدة الحوار, مجله: نور الاسلام (لبنان), العدد الاول, ربيع الاول 1418ق.
30- أسئلة حول الاستنساخ, آيت الله سيد محمدحسين فضل الله, كتاب: الندوة, المجلد العاشر, بيروت, 1423ق.
31- الاستنساخ البشرى مرفوض دينياً و اخلاقياً و ضد الفطرة الانسانية, مجله: العالم الاسلامي (عربستان), العدد 1777, 14/10/1423ق.
32- الاستنساخ, محمد مؤمن. جزوه اى است 65 صفحه اى به زبان عربى كه بحث شبيه سازى را از منظر فقهى مورد بحث و تحليل قرار داده است.
33- الاستنساخ و الارأيتيون, خالد حتحوت, مجله: الفرقان (مغرب), العدد [40], 1998م.
34- بعض المفاسد القانونية الموكدة والمحتملة للاستنساخ البشرى, مصطفى الرميد, مجله: الفرقان (مغرب), العدد [40], 1998م.
35- الاستنساخ, عبدالقادر زلوم, مجله: الفرقان (مغرب), العدد [40], 1998م.
36- الاستنساخ ما له و ما عليه, هل يجيز الشرع استنساخ البشر, محمد الحائرى, مجله: الرأى الآخر (انگلستان), العدد[8], ذيحجه 1417ق.
37 . ملف الاستنساخ, اعداد: المركز الاستشارى للدراسات والتوثيق, بيروت, آذار 1997م.
اين اثر مجموعه مقالات روزنامه ها و مجلات عربى زبان كشورهاى مختلف عربى است كه درباره شبيه سازى حيوانى و انسانى و ابعاد و پيامدهاى مختلف علمى, حقوقى, اجتماعى, فرهنگى آن مطالبى را انتشار داده اند.
38- الاستنساخ, الشيخ محمد المختار السلامى (مفتى جمهورى تونس), مجله: مجمع الفقه الاسلامى (جدة), الدوره العاشرة, العدد العاشر, الجزء الثالث, 1418ق/ 1997م.
39- الاستنساخ حقيقته, انواعه, حكم كل نوع فى الفقه الاسلامى, حسن على الشاذلى, مجله: مجمع الفقه الاسلامى (جدة), الدوره العاشرة, العدد العاشر, الجزء الثالث, 1418ق/ 1997م.
40- نظرة فى الاستنساخ و حكمه الشرعى, محمدعلى التسخيرى, مجله: مجمع الفقه الاسلامى (جدة), الدوره العاشرة, العدد العاشر, الجزء الثالث, 1418ق/ 1997م.
41- الاستتئام و الاستنساخ, محمدعلى التسخيرى, مجله: مجمع الفقه الاسلامى (جدة), الدورة العاشرة, العدد العاشر, الجزء الثالث, 1418ق/ 1997م.
42- الاستنساخ البشرى بين الاقدام والاحجام, احمد رجايى الجندى, مجله: مجمع الفقه الاسلامى (جدة), الدورة العاشرة, العدد العاشر, الجزء الثالث, 1418ق/ 1997م.
43- الاستنساخ; تقنية, فوائد و مخاطر, صالح عبدالعزيز الكريم, مجله: مجمع الفقه الاسلامى (جدة), الدوره العاشرة, العدد العاشر, الجزء الثالث, 1418ق/ 1997م.
44- الاستنساخ العرض, التعقيب, المناقشه, مجله: مجمع الفقه الاسلامى (جدة), الدورة العاشرة, العدد العاشر, الجزء الثالث, 1418ق/ 1997م.
45- القرار بشأن الاستنساخ البشرى, مجله: مجمع الفقه الاسلامى (جدة), الدورة العاشرة, العدد العاشر, الجزء الثالث, 1418ق/ 1997م.
46- توصيات الندوة الفقهية الطبية التاسعة (روية إسلامية لبعض المشاكل الطبية فى موضوع الاستنساخ البشرى, مجله: مجمع الفقه الاسلامى (جدة), الدوره العاشرة, العدد العاشر, الجزء الثالث, 1418ق/ 1997م.
47- التبعات الاخلاقيانية للابحاث الجارية فى مجال الخلايا المستنسخة البشرية و تقنية نقل النواة, ان فاغولارجول. مقاله اى است ارائه شده به همايشِ (دخالت انسانى در ميراث ژنى بشر) كه در سال 2003م در مؤسسه ملك عبدالعزيز در شهر دارالبيضاء كشور مغرب برگزار شد.