پرسش و پاسخ از محضر استاد آيت اللّه عزالدين زنجانى
سؤالاتى را در رابطه با شبيه سازى طرح فرموده بوديد; با دقت در اطراف مسئله, آنچه به نظر قاصر رسيد, به ترتيب مكتوب پاسخ داده مى شود. العلم عندالله سبحانه و تعالى و عليه التوكل:
1- آيا مطالعات ژنتيكى شبيه سازى انسان, از نظر شرعى جايز است يا نه؟ آيا جامعه پزشكى مسلمان, مجاز هستند وارد مطالعه اين شيوه علمى شوند يا صبر كنند تا ديگران تجربه نموده و از نتايج آن بهره مند شوند؟
ج1: بنابر اصل اباحه, مطالعه كردن در شبيه سازى انسان اشكالى ندارد. و اين كه بعضاً به آيه 119 سوره نساء (ولآمرنهم فليغيّرن خلق الله) تمسك مى شود كه اين كار تغيير در خلقت و جايز نيست, درست به نظر نمى رسد; چه اين كه اولاً, مراد از تغيير خلق الله در روايات وارده, به امر خدا يا دين خدا تفسير شده, يعنى امر خدا به خداپرستى كه از فطرت پاك توحيدى انسان نشئت مى گيرد, نهاده شده و ربطى به موضوع فوق ندارد. و ثانياً, خود شبيه سازى تغيير در خلقت نيست; بلكه استفاده از خلقت و بهره گيرى از امكانات موجود در خود انسان است و اين دليل بر عظمت خداست كه بشر با پيشرفت علوم به رمز و رازهاى نهفته در انسان پى مى برد; مثل كشف اتم كه يك كشف بسيار بزرگى است. گرچه بعضى آن را مورد سوءاستفاده قرار داده اند, ولى بايد جلوى سوءاستفاده را گرفت, نه اصل قضيه را. پس هيچ دليل قرآنى و غير قرآنى بر منع چنين كارى نداريم و مجازاتى هم ندارد.
2- بر فرض جواز تحقيقات شبيه سازى, آيا همانندسازى فى نفسه, جايز است؟
ج2: شبيه سازى انسان فى حد نفسه اشكالى ندارد, مگر اين كه يكى از عناوين محرمه بر او منطبق شود مثل مفسد فى الارض يا جانى بالفطره كه در طول تاريخ به وجود آمده اند.
3- از نظر علمى تفاوتى ميان شبيه سازى انسانى و درمانى وجود ندارد; زيرا در هر دو مورد از يك تكنيك استفاده مى شود. تفاوت اساسى در هدف است. به اين معنا كه در شبيه سازى درمانى پس از اجراى تكنيك و گرفتن سلول هاى بنيادى, جنين به وجود آمده, از ميان برده مى شود; حال آن كه در شبيه سازى انسانى, جنين شكل گرفته تا مرحله به دنيا آمدن و كمال , نگه داشته مى شود. اينك سؤال اين است كه آيا مى توان به استناد هدف, شبيه سازى درمانى را مجاز و انسانى را حرام شمرد؟
ج3: وقتى ما در اصل شبيه سازى دليلى بر حرمت نداريم, چه شبيه سازى انسانى و يا درمانى فرق نخواهد كرد و اشكالى ندارد.
4- عالمان اهل سنت ميان شبيه سازى درمانى و انسانى تفاوت مى گذارند و اوّلى را مجاز و دومى را حرام مى دانند; اما بسيارى از مخالفان شبيه سازى در غرب از جمله كاتوليك ها اين تفاوت را نادرست و مبتنى بر سوءفهمى عميق مى دانند. آنان از اين جهت تفاوتى در حكم ميان اين دو نوع قائل نمى شوند. به نظر شما منطقاً چنين تفاوتى پذيرفتنى است؟ چرا؟
ج4: ادله عالمان اهل سنت ذكر نشده تا بررسى شود. ضمناً در قرآن منشأ انسان را منحصر به منى نمى داند; بلكه قبل از منى خاك است: (و من آياته ان خلقكم من تراب ثم اذا انتم بشر تنتشرون) (سوره روم, آيه20). و بعيد به نظر نمى رسد روزى بشر همين سلول ها را از خاك كشف كند, و رواياتى كه در علائم آخرالزمان آمده و تصريح دارد كه بشر به آنچه دلش مى خواهد دست خواهد يافت به جز مرگ, اين حقيقت را تأييد مى كند.
5- در ميان اهل سنت نسبتاً اجماعى بر ضد شبيه سازى وجود دارد و اين كار حرام شمرده مى شود; حال آن كه در ميان عالمان شيعه چنين اتفاق نظرى وجود ندارد. به نظر شما آن اجماع موجه است؟ يا اين كه اختلاف رأى؟
ج5: همان طور كه در كتب اصول مقرر شده, اجماع در نزد خاصه يك معناى خاص و با ديدگاه عامه فرق دارد, و اجماع در نزد خاصه هم معلوم نيست.
6- شبيه سازى مردگان ـ در صورت امكان ـ چه حكمى دارد؟ آيا شبيه سازى دانشمندان بزرگ و نوابغ سياسى و علمى كه زنده نيستند, جايز است؟
ج6: چنانچه امكان عملى داشته باشد, دليلى بر عدم جواز نداريم.
7- انتساب فرد پديد آمده از طريق شبيه سازى,به چه كسى است؟ آيا او فرزند صاحب سلول يا برادر دوقلوى او است؟ در مورد زنى كه نسخه بدل در رحم وى پرورش يافته است, آيا جنين, فرزند او نيز محسوب مى شود؟
ج7: گرچه فرد پديد آمده, به نحو متعارف نيست كه شبيه سازى شده, ولى عرفاً به او عنوان تولد صدق مى كند و اين عنوان هم به صاحب سلول و هم رحم پرورش شده صدق مى كند.
8- آيا جارى كردن عقد نكاح بين زن و مرد نامحرمى كه در اين عمليات (شبيه سازى) مورد استفاده قرار مى گيرند, لازم است يا خير؟
ج8: پس در صدق عنوان ولد قهراً ساير احكام هم جارى است.
9- آيا سلول بارور شده مرد را بعد از طلاق يا فوت او قبل از انقضاى عدّه, مى توان در رحم همسر تزريق كرد يا خير؟ و در اين صورت حكم ارث چگونه خواهد بود؟
ج9: فرقى بين زمان فوت و بعد از فوت نيست. نظير اين مسئله , آن است كه اگر منى مرد را در محل خاص طبى حفظ كنند و پس از مرگ شوهر در رحم همسرش قرار دهند كه عنوان ولد بر او صدق مى كند; منتها در اين فرض ارث بردن چنين نوزادى محل اشكال است, ولى ساير عناوين صدق مى كند.
10- حكم نوزادى كه از سلول زن ديگرى شبيه سازى شده, چيست؟ آيا فرزند متولد شده, دو مادر دارد يا يك مادر؟
ج10: يك مادر دارد; چون عنوان تولد از دومى است و نه از اوّلى.
11- ازدواج فرد شبيه سازى شده با فرزندان صاحب سلول, چه حكمى دارد؟
ج11: چون با صدق عنوان تولد انتساب به شخص روشن مى شود, قهراً ساير عناوين هم به تبع آن صدق مى كند.
12- نيرومندترين استدلال بر ضد شبيه سازى انسانى آن است كه اين كار بنيان خانواده را به هم خواهد ريخت و اين كار با مصالح كلى اسلام ناسازگار است. نظر شما در مورد اين دليل و كارآيى آن چيست؟
ج12: البته وقتى بنياد خانواده مورد مخاطره قرار مى گيرد كه انسان شبيه سازى شده جزء خانواده حساب نشود, ولى اگر جزء خانواده حساب شد, قهراً پيامدهاى آن هم برطرف مى شود. والحمدلله اولاً و آخراً.