از اين شماره, بخش تازه هاى فقه و حقوق, اصول و رجال را گشوده ايم و بنا داريم به اندازه توان, به شناساندن تمام آثار تازه نشر يافته فقهى و حقوقى و آثار پيوسته و وابسته به فقه, مانند اصول و رجال بپردازيم.

در اين شماره, هفتاد اثر كه به تازگى نشر يافته اند, مى شناسانيم به اميد آن كه ناشران محترم, با ارسال كتابهاى فقهى يا حقوقى خود, ما را در اين مهم يارى كنند.

در سالهاى اخير, استفتاءات بسيار از محضر رهبر معظم انقلاب شده كه معظم له به آنها پاسخ داده و بخش استفتاءات دفتر مقام معظم رهبرى, پرسشها و پاسخها را به عربى ترجمه و دسته بندى كرده و پس از ديدن حضرت ايشان, چاپ و نشر شده است.

در جلد اول, پرسشها و پاسخهاى مربوط به عبادات گرد آمده است.

اين اثر, ترجمه (اجوبة الاستفتاءات) به زبان اردوست.

هدف اصلى اين مجموعه, روشن گرى پاره اى از احكام وابسته و به مسائل و امور پزشكى است. از آن جا كه اين مسائل, به گونه پراكنده در منابع گوناگون يافت مى شود, اين نياز وجود داشت تا همه آن يا دست كم, بخش مهمى از آن, جداگانه در مجموعه اى گرد بيايد و به شكل خوش آيند در دسترس قرار گيرد.

فتاواى طرح شده در اين مجموعه, براساس ديدگاههاى فقهى آيات عظام: امام خمينى, گلپايگانى و اراكى سامان يافته و متن اصلى براساس فتواهاى حضرت امام خمينى است كه در صورت اختلاف نظر با مراجع ديگر, در بيش تر موارد, فتواهاى آنان نيز ياد شده است.

متن كامل نزديك 180 استفتاء از مراجع ياد شده نيز كه به گونه اى با مسائل پزشكى در پيوند بوده اند, در پايان كتاب گرد آمده است.

اين كتاب, گونه اى فقه تطبيقى به شمار مى رود و در آن ريشه هاى فقهى ديدگاه هاى فقهاى تشيع و تسنّن در زمينه شمارى از مسائل مورد نياز در سفر حج, روشن و شرح داده شده است.

بخشى از مسائل فقهى مطرح شده, اگر چه در سفر حج, مورد نيازند, ليكن ويژه در حج نيستند, مانند عنوانهاى زير:

آيا خواب از بين برنده وضوست؟ اذان و اقامه, سجده بر پشت نمازگزار, عبور از برابر نمازگزار, آمين, قنوت, سلام آخر نماز.

مخاطبان اين كتاب, بيش تر دو گروه هستند:

نخست, برخى از علما و فقهاى حوزه هاى علميه كه علاقه مندند از صنعت بيمه و تأمين اجتماعى از نظر تاريخى, اجتماعى و حقوقى, آگاهى يابند.

دوم, دانشگاهيان و حقوقدانان كه علاقه دارند بيمه را از ديدگاه حقوق اسلامى و ديدگاههاى فقها مورد مطالعه قرار دهند.

در ابتدا, كلياتى درباره ظهور و گسترش بيمه و تأمين اجتماعى در جهان و ايران آورده شده و سپس ديدگاه هاى انديشه وران جهان اسلام, در مورد اين دو مقوله نقد و بررسى گرديده است.

كتاب, در دوازده فصل سامان يافته است:

تاريخچه و انواع بيمه, بيمه در فقه اسلامى, آيا عقد بيمه عقدى مستقل است, مبناى تنظيم كتابهاى فقهى, شيوه تنظيم كتابهاى فقهى موجود, استقلال عقد بيمه, دلايل صحت بيمه, آيا روايتى در تأييد بيمه وجود دارد, آيا بيمه موضوع مستحدثه است, ايرادهاى وارده بر بيمه, تأمين اجتماعى, ابعاد شرعى برخى مسائل تأمين اجتماعى.

در اين اثر, هيجده رساله فقهى در باب بلوغ دختران و يا دختران و پسران, گردآورى شده كه عنوان و نام نويسندگان آنها به اين شرح است:

رسالة فى البلوغ وحدّه, عبدالعالى بن على كركى.

بلوغ, عباسعلى محمودى.

سن بلوغ براى ازدواج, عباس منتهايى.

تحقيقى درباره سنّ بلوغ, سيد محمد حسن مرعشى.

سن تكليف, قاسم كريمى.

بلوغ دختران, مهدى مهريزى.

متى تصوم الجارية؟, محمد هادى معرفت.

رساله بلوغ, سيد محمد جوادى غروى اصفهانى.

سن بلوغ براى دختران, سيد محمد موسوى بجنوردى.

نظريّه تحوّل شريعت با تحوّل زمان سنّ بلوغ دختران, محمد ابراهيم جنّاتى.

بلوغ در نه سالگى قول مشهور, محبوبه عباسقلى زاده (امّى).

بلوغ از ديدگاه فقهى و كارشناسى, محمد تقى فاضل ميبدى.

بلوغ دختران طبيعى يا فقهى؟, سيد محسن سعيد زاده.

رسالة فى البلوغ, حسين يزدى اصفهانى.

بلوغ الذكر و الانثى, سيد محمّد حسينى كاشانى.

پژوهشى در بلوغ دختران, محمد على گرامى.

سنّ بلوغ شرعى دختران, زهره صفاتى.

سنّ البلوغ فى المرأة, محمد هادى آل رافى.

در پايان, بخشى تحت عنوان (مأخذ شناسى بلوغ) به معرفى مأخذ و مصادرى كه به گونه اى در پژوهش بحث بلوغ, كار آيى و راه گشايى دارند, آورده شده است.

6 التعليقات الاستدلالية على العروة الوثقى, ج1

ابوطالب تجليل, انتشارات رها, چاپ اول, 1375.

شيوه نگارش بدين گونه است: عبارتهايى از عروه كه نياز به شرح داشته اند, با شماره مسأله ياد شده, سپس زير عنوان (التعليقة) شرحهاى لازم داده شده و گاه نظرى مخالف با نظر صاحب عروه, با دليل, بيان گرديده است.

جلد اول, كتابهاى طهارت, صلاة, صوم, زكات و خمس را در بردارد. مناسب بود متن كامل عروه بالاى صفحه آورده مى شد, تا كتاب بيش تر در خور استفاده باشد و آوردن بخشى كوتاه از يك مسأله گاه سبب مى شود, خواننده از بحث آگاهى كامل نيايد.

در عصر حاضر, شمارى از فقيهان, مسؤوليت مهم استنباط احكام را پذيرفته و ديدگاههاى فقهى خويش را ابراز داشته اند; امّا چون رساله ها بسيارند و استفاده از همه آنها, بويژه براى گويندگان مسائل شرعى, دشواريهايى به همراه دارد, آقاى سيد محمد حسن بنى هاشمى, آنها را در يك رساله, سامان داده, تا به دست آوردن ديدگاههاى مجتهدان آسان باشد.

ويژگى هاى توضيح المسائل مراجع:

1- متن اصلى اين توضيح المسائل, رساله حضرت امام خمينى است و در هر مسأله اى كه فتواى يكى از مراجع با فتواى متن, فرق داشته باشد, با حرف ريز تر در بخش پايانى صفحه درج شده است.

2- رساله, آراء فقهى دوازده تن از فقيهان را در بردارد:

امام خمينى, خويى, گلپايگانى, اراكى, خامنه اى, فاضل لنكرانى, بهجت, تبريزى, صافى گلپايگانى, شبيرى زنجانى, سيستانى و مكارم شيرازى.

3- جلد اول, احكام تقليد تا پايان احكام روزه را در بردارد.

4- رساله هايى كه مورد استفاده قرار گرفته, برابر با آخرين ديدگاهها و رساله دوازه فقيه ياد شده است و پيش از چاپ, نماينده ويژه هر يك از مراجع تقليد, فتواها را كنترل كرده و در مواردى كه فرقى بين رساله, با رساله هر يك از آيات عظام ديده مى شود, برابر نظر نماينده ويژه آنان بوده است.

5- از ويرايش رساله ها خوددارى شده مگر در بعضى موارد.

6- گاه حكم در پاورقى با متن اصلى تفاوت ندارد, ولى براى رعايت امانت, ياد شده است.

در اين اثر, موارد تقيّه در بابهاى گوناگون, به بوته بررسى گذاشته شده است.

نويسنده, پيش از ورود به بحث, تقيه را در طول تاريخ, بيان مى كند.

كتاب, در هشت فصل, با عنوانهاى زير سامان يافته است:

1- تقيه در اصول دين.

2- تقيه در آن قسم از فروع دين كه قصد قربت در آنها شرط نيست.

3- تقيه در فروعى كه بستگى به قصد قربت دارد.

4- تقيه در وقت.

5- تقيه در نماز.

6- تقيه در روزه.

7- تقيه در حج.

8- تقيه در زكات.

در قرن سيزدهم, دگرگونى علمى جديدى پديد آمد و در اين عصر آثار علمى ارزنده اى تدوين يافت از جمله: كشف الغطاء, مفتاح الكرامة, رياض, مكاسب, قوانين, فصول, ضوابط, فرائد الاصول و…

از جمله آثار ارزش مند در اين عصر (جواهر الكلام), دايرة المعارف بزرگ فقه شيعه است, كه بر تمامى آثار پيشين برترى يافت و از همان آغاز تدوين, مورد توجه علما و فقها قرار گرفت. علت رويكرد فقها به اين اثر بزرگ را مى توان به اختصار چنين بيان داشت:

1- تا آن زمان اثرى فقهى با اين گستردگى و دربردارنده ديدگاههاى فقها و دليلهاى آنان نگاشته نشده بود.

2- جواهر كتابى فراگير است كه تمامى بابهاى فقه را در بر مى گيرد.

3- از ابتدا تا انتها يك شيوه و روش دنبال مى شود.

4- فقيه با در اختيار داشتن چنين كتابى, از بسيارى منابع فقهى ديگر, بى نياز مى شود و تنها با رجوع به آن مى تواند به استنباط احكام شرعى بپردازد و چنين ويژگى در آثار ديگر (دست كم تا زمان نگارش جواهر) ديده نمى شود.

5- صاحب جواهر, به بسيارى از فرعهاى نادر فقهى پرداخته كه در آثار ديگر يافت نمى شود. بنابر گفته گروهى از علما: اگر تاريخ نگارى بخواهد پديده اى شگفت در عصر صاحب جواهر را ثبت كند, پديده اى شگفت انگيز تر از نگارش (جواهر الكلام) نمى يابد.

جواهر الكلام, تاكنون چندين بار به چاپ رسيده است و آخرين بار دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين, با استفاده از چندين نسخه چاپى و دستنوشته, از جمله نسخه اى كه توسط صاحب جواهر تصحيح شده و بار ديگر با كارهاى زير تصحيح و به زيور طبع آراسته شده است.

1- استخراج آيات بدين صورت كه اگر آيه در متن آمده در پاورقى شماره آيه و سوره ياد شده و اگر در متن به آيه اشاره شده, متن كامل آيه نيز در پاورقى آمده است.

2- ذكر مأخذ روايات, تا جايى كه ممكن بوده, از مصادر اوليه, به اضافه اشاره به وسايل الشيعه و در مواردى رواياتى كه تنها صاحب جواهر به آنها اشاره كرده, متن كامل آنها در پاورقى ياد شده است.

3- ارجاع تمام ديدگاهها به مصادر آنها.

4- به كارگيرى نشانه سجاوندى و استفاده از رسم الخط جديد عربى.

5- توضيح كلمات مشكل در پاورقى.

تحقيق: مسعد عبدالحميد, بيروت, دارالكتب العلمية, چاپ اول, 1417, 2جلد.

در اين اثر, بابهاى گوناگون فقه كه امكان دارد بين مردم, اختلافى در آنها صورت گيرد, براساس مذاهب اهل سنت آورده شده است:

نويسنده در آغاز هر باب, كلياتى از موضوع را آورده, سپس تحت عنوان (الخلاف المذكور فى مسائل الباب) مسائلى كه اهل سنت بر آن اتفاق دارند, يادآور شده, آن گاه موارد اختلافى را آورده است.

جلد نخست, از كتاب اقرار آغاز و به كتاب قسم الصدقات پايان مى پذيرد و جلد دوم از كتاب نكاح شروع و به كتاب امهات الاولاد پايان مى يابد.

به تازگى از شيخ محمد مهدى شمس الدين, سلسله آثارى با عنوان (مسائل حرجة فى فقه المرأة) به بازار دانش عرضه شده كه در آنها احكام با نوان در پيوند با اجتماع به بوته بررسى فقهى نهاده شده است. اين اثر, در واقع دو كتاب در يك مجلد, با عنوانهاى: (حقوق الزوجيّة) و (حق العمل للمرأة) است. در اين كتاب, عنوانهاى زير به شرح, بحث شده اند:

آثار عقد زوجيت, نشوز, حقوق زن, حقوق زن طلاق داده شده و شوهر مرده, حكم كار بانوان در بيرون از خانه.

قبل از اين كتاب دو اثر ديگر از همين سرى, با عنوانهاى زير, به چاپ رسيده است:

(اهليّة المرأة لتولّى السلطة) و (الستر والنظر.)

پس از مرحوم نراقى, امام خمينى, نخستين فقيهى بود كه به گونه اى گسترده به بحث از ولايت فقيه پرداخت و آن را اثبات كرد و براى نخستين بار با روشنى, سرپرستى تصدّى حكومت را براى فقيه جامع شرايط ثابت كرد.

ابتدا حضرت امام, بحث ولايت فقيه را در سيزده جلسه در نجف اشرف, تدريس كرد و پس از آن, اين بحث را در جلد دوم از (كتاب البيع) نگاشت.

حضرت امام, در كتاب حكومت اسلامى چند دليل بر ضرورت تشكيل حكومت اسلامى اقامه مى كند:

1- تشكيل حكومت توسط پيامبر اكرم(ص)

2- بايستگى استمرار اجراى احكام الهى كه ويژه زمان پيامبر اسلام(ص) نيست.

3- ماهيت قوانين اسلام و اين كه بخش مهمى از آنها بدون تشكيل حكومت اجرا شدنى نيست, مانند: احكام دفاع و احكام حقوقى و جزائى.

پس از بيان بايستگى تشكيل حكومت اسلامى, به پيشينه تاريخى انحراف از اين اصل كه به عصر اموى باز مى گردد, اشاره دارد و اين كه اين وضع در زمانهاى بعد ادامه يافت و حضرت امام, تأكيد مى كند كه عقل و شرع به لزوم قيام براى تغيير اين وضع حكم مى كند.

در اين اثر عنوانهاى زير به چشم مى خورد:

ادلّة لزوم اقامة الحكومة, حقيقة قوانين الاسلام و كيفيّتها, ولاية الفقيه من خلال الروايات.

اين اثر, از (الفقه على المذاهب الخمسة), نگاشته مرحوم محمد جواد مغنيه, گرفته شده و با ويرايش و افزوده هايى در پاورقى به چاپ رسيده است. اين اثر, براساس مذهب اماميه و فرقه هاى چهارگانه اهل سنت, سامان يافته است.

عناوين:

فروع الاستطاعة, الاستنابة, العمرة, انواع الحج, مواقيت الاحرام, الاحرام, محظورات الاحرام, الطواف, السعى و التقصير, الوقوف فى عرفة, الوقوف بالمزدلفة, فى منى, جمرة العقبة, الهدى, بين مكّة و منى صدرة الحج.

تاكنون شرحهاى بسيارى بر كتاب ارزش مند مكاسب, نگارش عالم فرزانه شيخ مرتضى انصارى نگاشته شده است. يكى از اين شرحها كه به تازگى و براى نخستين بار به زيور طبع آراسته شده, حاشيه علامه محمد رضا مظفر (م: 1383هـ.ق.) بر مكاسب است.

همان گونه كه محقق در مقدمه مى نويسد: نسخه دستنوشته اين حاشيه را فرزندان مرحوم مظفر, براى انتشار در اختيار پدر محقق قرار داده اند. جناب شيخ جعفر كوثرانى, با پژوهشهايى كه روى آن انجام داده, موفق به انتشار آن شده است.

كارى كه محقق بر اين اثر انجام داده عبارت است از: پاراگراف بندى, به كارگيرى نشانه هاى سجاوندى, شرح عبارتها يا تصحيح آنها در كروشه يا پاورقى, يادكرد مأخذ آيات و روايات در پاورقى.

حاشيه اى كه مرحوم مظفر بر مكاسب نگاشته, تنها بيع و خيارات را در بر مى گيرد و شيوه آن بدين گونه است كه در آغاز يكى از عبارات مشكل مكاسب كه نياز به شرح دارد مى آورد, آن گاه به شرح آن مى پردازد.

قسمت بيع تا بحث (قدرت بر تسليم) به عنوان يكى از شرايط عوضين و عبارتهاى مشكل خيارات, تا خيار رؤيت, شرح داده شده است.

شيخ مرتضى حائرى, فرزند مؤسس حوزه, آيت اللّه حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى, بين سالهاى 1394 و 1400هـ.ق. در حوزه علميه قم, بحث خمس و انفال را تدريس مى كرده و در ضمن تدريس, مباحث مطرح شده را مى نگاشته كه نتيجه آن (كتاب الخمس) است كه اكنون در دسترس اهل نظر قرار دارد.

متن اين اثر در بالاى صفحه و شرح آن در پايين صفحه قرار دارد. متن از عروة الوثقى, وسيله, شرايع, لمعه و غير آنها گرفته شده و شرح آن, از نويسنده است.

در آغاز كتاب, خلاصه اى از زندگانى نويسنده, آمده است.

نويسنده در مقدمه, مباحث كلى درباره قواعد فقهى مطرح مى سازد, سپس قواعد زير, به بوته بررسى گذاشته شده اند:

قاعده طهارت, غرور, تسبيب, لاضرر, ميسور, فراغ و تجاوز, على اليد, التزام, يد, سلطنه.

در پايانِ شرح هر قاعده, پرسشهايى از بحثهاى مطرح شده, براى تمرين, آورده شده است.

كتاب سرائر, از جمله آثار فقهى ارزش مند است كه از ديرباز فقهاى بزرگ به آن توجه داشته اند. اهميت و ارزش اين اثر و ديدگاه ويژه ابن ادريس, سبب شده دفتر انتشارات اسلامى به تصحيح اين كتاب بر اساس 6 نسخه دستنوشته و چاپ سنگى بپردازد.

جلد اول, كتاب طهارت تا پايان كتاب حج را در بردارد و جلد دوم, از كتاب جهاد آغاز و به كتاب طلاق پايان مى پذيرد و جلد سوم, در بردارنده كتاب عتق تا كتاب حدود است (كتاب قصاص و ديات قبل از كتاب حدود آمده).

ابن ادريس, در پايان, تحت عنوان (المستطرفات) بخشهايى از كتابهاى فقيهان ديگر را آورده است.

اين مجموعه, ويژگيهايى دارد كه در ديگر مجموعه هاى همانند به چشم نمى خورد:

الف. از نظر تاريخى به زمانى مربوط مى شود كه در جهان اسلام از نظر صنعت, كشاورزى, بويژه بارزگانى, دگرگونيهايى به وجود آمده است. در اين برهه تاريخى, ارتباطات آسان تر شده و امكان نامه نگاريها, تماسها نسبت به دوران قبل, بيش تر بوده است.

ب . مرجعيت سيد يزدى, پس از ميرزاى شيرازى است. فتواى تحريم تنباكو توسط ميرزا, مرجعيت شيعه را فراگير و گستره آن را گسترش داده بود; از اين روى, مرجعيت سيد, به اقصى بلاد شيعه نشين مانند: ايران, هند, عربستان, امارات و بعضى كشورهاى غربى گسترش يافته بود و بيش تر اين كشورها با دگرگونيها و تنشهاى شگرف سياسى رو به رو بودند. اينها سبب شد كه پديده هاى جديدى براى شيعيان مطرح گردد و مرحوم سيد يزدى, به حل آنها همت بگمارد.

در مثل, گونه هاى بيمه, براى نخستين بار در اين مجموعه مطرح شده است.

ج . سطح علمى بيش تر پرسش كنندگان, بسيار بالاتر از افراد معمولى بوده و چگونگى و روش پرسش نشان دهنده آن است. از اين روى سيد يزدى در پاسخ, به مبانى فقهى و گاه به طرح ديدگاههاى مختلف و نقد بررسى آنها پرداخته است.

اين مجموعه, در دو بخش: عبادات و معاملات سامان يافته است.

پاره اى پرسشها به فارسى و پاره اى از آنها به عربى است.

در پايان, دو فهرست تفصيلى براساس شماره صفحه و شماره پرسش تهيه شده كه كار پژوهش را براى پژوهشگران بسيار آسان مى كند.

بر پا داشتن نماز جمعه در عصر غيبت, از جمله مسائل مورد اختلاف ميان فقهاى شيعه است. از اين روى, نويسنده بيش تر در همين محور به بحث پرداخته و از چگونگى نماز جمعه و شرطها و احكام آن, بحثى به ميان نياورده است.

كتاب, از دو فصل سامان يافته است: در فصل نخست سير تاريخى نماز جمعه مورد بررسى قرار گرفته و در آن هشت عصر, ارزيابى شده است:

عصر تشريع, عصر ائمه, عصر غيبت اول, عصر شيخ, عصر علامه حلّى, عصر صفوى, عصر وحيد بهبهانى, عصر جمهورى اسلمى.

در فصل دوم, به گونه فشرده, ديدگاهها و دليلها در حكم شرعى نماز جمعه در عصر غيبت, بررسى شده اند.

در عصر حاضر, مسائل نوپيداى بسيارى پديد آمده, از جمله آنها (بيمه) است.

كتاب (عقد التأمين) در پنج باب سامان يافته و در مقدّمه, تقسيمات مختلف آن از زاويه هاى گوناگون ياد شده است.

كتاب عقد التأمين فى الفقه الاسلامى, مى تواند منبع درخور توجهى براى كسانى باشد كه مى خواهند بيمه را از زاويه هاى گوناگون به بوته بررسى فقهى بنهند.

اين نسخه از عروة الوثقى, با حاشيه پانزده تن از فقهاى بزرگ به چاپ رسيده است:

على بن باقر بن محمد حسن جواهرى (م: 1340هـ.ق.), سيد محمد بن محمد باقر فيروز آبادى (م: 1345هـ.ق.), ميرزا حسين نائينى (م: 1355هـ.ق.), عبدالكريم حائرى (م:1355هـ.ق.), آقا ضياء الدين عراقى (م: 1361هـ.ق.), سيد ابوالحسن اصفهانى (م: 1365هـ.ق), محمد حسين كاشف الغطاء (م: 1373هـ.ق.), سيد حسين بروجردى (م: 1380هـ.ق), سيد عبدالهادى شيرازى (م:1382هـ.ق.) سيد محسن طباطبايى حكيم (م:1390هـ.ق.), محمد رضا آل ياسين (م:1370هـ.ق.), سيداحمد خوانسارى (م:1405هـ.ق.), امام خمينى (م:1409هـ.ق.), سيد ابوالقاسم خويى (م:1413هـ.ق.), سيد محمد رضا گلپايگانى (م:1414هـ.ق.).

عوائد الايام, از مهم ترين و مشهورترين نوشته هاى فاضل نراقى است كه قواعد اساسى اصولى و فقهى و همچنين پاره اى از موضوعهاى رجالى و ادبى را در بر دارد.

نويسنده, مباحثى را مطرح كرده كه آگاهى از آنها در استنباط احكام, امرى لازم است.

(عوائد الايام) 88 عائده دارد و هركدام ويژه موضوعى است.

پژوهشگران, با كمك گرفتن از دو نسخه دستنوشته و دو نسخه چاپ سنگى, اين اثر را به گونه اى پذيرفته شده و خوش آيند, با ويژگيهاى زير, عرضه كرده اند:

بيرون آوردنِ آيات, روايات, اقوال و آراء, تهيه فهرستهاى موضوعى, اعلام, آيات, احاديث, كتابها و مصدرها.

اين اثر, يك دوره كامل فقه استدلالى را در بر دارد, با ويژگيهاى زير:

1- استدلال بسيار به 250 آيه از قرآن كريم در بحثهاى گوناگون.

2- استدلال بسيار به احاديث نبوى.

3- اعتماد به اجماع در نزديك به 650 مسأله و مراد او, اجماع اصطلاحى نيست.

4- پرداختن به ديدگاههاى فقيهان اهل سنت.

محقق با استفاده از سه نسخه, اين اثر را تصحيح كرده و كارهاى مفيد و راه گشايِ ديگرى هم انجام داده است:

الف. تصحيح متن.

ب . شرح لغتهاى دشوار

ج. استخراج منابع روايات.

د. تهيه و تنظيم فهرست آيات, روايات, اعلام, كتابها, مكانها, جماعتها, قبيله ها, فرق و مذاهب.

هـ. شرح حال اشخاصى كه در متن نام برده شده اند.

غنائم الايام, تاكنون به گونه چاپ سنگى نشر مى شد و به تازگى, با تلاش چندين تن از پژوهشگران زير نظر جناب عباس تبريزيان, تحقيق و به گونه اى خوش آيند, به چاپ رسيده است. در تصحيح اين اثر, از سه نسخه دستنويس استفاده شده است.

جلد اول ويژه طهارت است و جلدهاى دوم و سوم, ويژه نمازند.

نويسنده از سال 1380هـ.ق. در درس آيت اللّه خويى حضور مى يافته و تقريرات درسى زير را نگاشته است:

صلاة (14 جزء), صوم (4 جزء), زكات (5 جزء), خمس و حجّ.

كتاب (فقه العترة فى زكاة الفطرة) جزء اخير از كتاب زكات است كه پس از ديدن آيت اللّه خويى, به چاپ رسيده است.

متنِ عروة الوثقى, بالاى صفحه و شرحها در ذيل آمده است. نويسنده افزون بر يادآورى منابع, گاه شرحهاى سودمندى در پاورقى ارائه داده است.

جناب حسينى جلالى در سال 1402هـ.ق. در زندان رژيم بعثى عراق زير شكنجه به شهادت رسيد. روحش شاد و راهش پر رهرو باد.

نويسنده در اين كتاب, تلاش ورزيده ضمن گردآورى كليه مطالبى كه امام خمينى در زمينه هاى پزشكى و يامسائلى كه به گونه اى با پزشكى ارتباط دارند, بيان كرده, نمونه هاى پزشكى احكام را در اختيار خواننده قرار دهد.

بسيارى از فتواها, تفسير و نمونه هاى درخور يادى ندارند كه در اين موارد, شرحى بر آنها زده نشده است. همچنين سعى نشده دليلهاى پزشكى احكام ذكر شود.

در اين اثر, از مقوله هاى زير بحث شده است:

بلوغ, روزه, روشهاى بارورى, سقط جنين, جلوگيرى از حاملگى, تغيير جنسيت, ضامن بودن طبيب, معاينات پزشكى, ساير فتاوى حضرت امام خمينى(ره) مرتبط با حِرَف پزشكى.

نويسنده در مقدمه به طور كلى هفت منبع براى تاريخ فقه و فقها و اصول و اصوليان ياد مى كند, سپس به شرح چند اصطلاح كه در مباحث مطرح شده بارها به كار رفته مى پردازد. فهرست اجمالى مطالبى كه در اين كتاب درباره آنها بحث مى شود, بدين قرار است:

با توجه به فرقهايى كه در فقه, بين شيعه و اهل سنت وجود دارد, پس از بيان دوره تشريع, در بخشى جداگانه, ادوار فقهى شيعه و سنى آورده شده است. البته چون درباره ادوار فقه اهل سنت, كتابهاى بسيار و با شرح, نگاشته شده, در اين بخش بحثها, فشرده بيان شده است. و نيز با توجه به اين كه علم اصول فقه, از علوم آلى است و به عنوان ابزار مهمى در دست فقيه قرار دارد و بررسى دگرگونيهاى علم فقه, بدون توجه به تكامل علم اصول, كم وبيش ناممكن است, افزون بر يادكرد ادوار علم فقه, بخشى به بررسى سير تطوّر علم اصول ويژه شده است. بنابراين, كتاب (تاريخ فقه و فقها) پس از مقدمه در چهار بخش سامان يافته است:

بخش اول: عصر تشريع: اين عصر از بعثت پيامبر اكرم(ص) تا رحلت آن بزرگوار را در بر مى گيرد. در اين دوره, بحث خواهد شد كه آيا قرآن در زمان حيات رسول خدا(ص) جمع و تدوين شده يا در عصر خلفاى راشدين؟ آيا پيغمبر هم اجتهاد مى كرده است؟ آيا صحابه و ديگر اعلام آن عصر اجتهاد مى كرده اند؟

در ادامه, خلاصه اى از زندگى پيامبر(ص) آورده مى شود و نويسندگان وحى نيز, معرفى مى شوند.

بخش دوم: ادوار فقه اهل سنت و فقهاى آنان: دوره هاى دگرگونى فقه اهل سنت به ترتيب عبارتند از: عصر صحابه, عصر تابعان, عصر پيشوايان مذاهب, عصرتوقّف اجتهاد و گزينش مذاهب, عصر تقليد محض, عصر حاضر.

بخش سوم: ادوار فقه شيعه و معرفى فقهاى شيعه: عصر تفسير و تبيين (عهد ائمه عليهم السلام), عصر محدّثان, عصر آغاز اجتهاد (عصر شيخ مفيد و سيد مرتضى) عصركمال اجتهاد (عصر شيخ طوسى) عصر تقليد (حدود يك قرن پس از شيخ طوسى) عصر نهضت, عصر پيدايش مذهب اخباريان, عصرجديد استنباط, عصر حاضر.

بخش چهارم: ادوار علم اصول فقه, و دانشمندان اين علم: دوره تأسيس, دوره تصنيف, دوره اختلاط, دوره كمال و استقلال, دوره ركود استنباط, دوره نهضت مجدد, دوره ضعف, دوره جديد.

قاعده درء, پايه بسيارى از قانونهاى موضوعه كيفرى در نظام جمهورى اسلامى ايران است. از آن جا كه بيش تر مسائلى كه درباره اين قاعده طرح شده, در متون عربى موجود است و كم تر به فارسى نگاشته شده اند, دسترسى گروهى از محققان را, كه آشنايى كم ترى به زبان عربى دارند, با مشكل رو به رو ساخته است; از اين روى, نويسنده, اثرى در اين باره به فارسى نگاشته است.

نويسنده در مقدّمه, مباحث كلّى در موضوع قواعد فقهى مطرح مى سازد, سپس مباحث اصلى را در سه بخش, سامان مى دهد.

1- فقه تطبيقى در شبهات ساقط كننده حدّ (قاعده درء)

نويسنده پس از تعريف لغوى و اصطلاحى قاعده, رواياتى كه در آنها جمله: (ادرأوا الحدود بالشبهات) ياد شده, از عامه و خاصه آورده, سپس به بحث از حجت بودن احاديث, اجماع اماميه, فراگيرى قاعده و برابرى قاعده با دليلها پرداخته است.

2- بررسى تطبيقى مفاد قاعده.

در اين بخش, ديدگاههاى اهل سنت همراه با ديدگاههاى گروهى از فقهاى شيعه بيان شده است.

3- مسائلى پيرامون قاعده درء.

در اين بخش, عنوانهاى زير مورد بحث قرار گرفته است:

مراتب شبهه, آثار شبهه, ملاك در عروض شبهه, دامنه شمول قاعده, آيا قاعده (درء) شامل تعزيرات نيز مى شود؟ شبهه در شبهه دارئه, كار برد قاعده (درء) در حقوق جزا.

نويسنده در اين رساله كوچك, ثابت كرده است هنگام وضو, بايد پا را مسح كرد, برخلاف اهل سنت كه به شستن پا نظر دارند.

اين رساله را پيش از اين كتابفروشى مصطفوى به گونه چاپ سنگى و دارالاضواء همراه با كنزالفوائد, امّا بدون تحقيق, چاپ و منتشر كرده اند, ليكن آقاى على موسى كعبى, بر آن مى شود آن را با تحقيق و تصحيح, نشر دهد كه بر اين كار توفيق مى يابد.

در تصحيح جديد, منابع احاديث و گفته ها و شرح حال اشخاصى كه در متن از آنها نام برده شده در پاورقى آمده است.

در ابتدا استدلال نويسنده درباره وجوب مسح پا به آيه زير است:

پس از بحث دراز دامن در پيرامون اين آيه, رواياتى را مبنى بر واجب بودن مسح دو پا مى آورد.

نويسنده پس از بيان كلياتى در موضوع اركان علوم, اركان اساسى علم فقه, قواعد فقهى, احكام تكليفى و وضعى, اماره واصل, به شرح به بررسى چند قاعده فقهى پرداخته است:

قاعده يد, قاعده ضمان يد, قاعده اتلاف, قاعده تسبيب, قاعده لاضرر, قاعده غرور, قاعده تلف, قاعده صحت.

نويسنده, گاه قواعد فقهى در قانون مدنى را نيز, مورد بررسى قرار داده است.

6 قرآن در آينه احكام (احكام شرعى مربوط به قرآن كريم مطابق با فتاواى مراجع تقليد)

هادى حجت, قم, مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى, چاپ اول, 1375.

اين كتاب, فتواهايى از چهار مرجع بزرگ شيعه: آيات عظام: حضرت امام خمينى, گلپايگانى, اراكى و خويى را در بردارد كه به گونه اى با قرآن مجيد در پيوندند.

متن كتاب, براساس فتواهاى حضرت امام خمينى,تدوين شده و اگر در مسأله اى به اختلاف نظرى برخورد شده, به گونه پاورقى در پايين همان صفحه, آورده شده است.

از ويژگيهاى برجسته اين اثر, تقسيمات احكام به صورت نمودار, در پايان هر بخش است.

در مقدمه اى كه بر آن نگاشته شده, مباحث كلّى مربوط به قواعد فقهى, به شرح آمده است, سپس بيست قاعده فقهى زير, به گونه علمى و دقيق, بررسى شده اند:

ضامن نبودن امين, مگر با زياده روى و كوتاهى كردن .

اتلاف

اقرار عقلا عليه خود.

قاعده على اليد.

الزام

من ملك شيئاً ملك الاقرار به

رجوع فريب خورده به فريب دهنده

نفى سبيل

جبّ

احسان

اشتراك

مشترك بودن كافران, با مؤمنان در تكليف

شرط نبودن بلوغ در احكام وضعى

مشروع بودن و نبودن عبادتهاى بچه.

اماريت يد.

قرعه.

حرام بودن كمك به گناه

حجت بودن بيّنه.

حجت بودن بازار مسلمانان

گرفتن دستمزد, براى امر واجب

كتاب ارزنده (المختصر النافع) از جمله آثارى است كه از دير باز مورد توجه فقيهان و انديشه وران اسلامى بوده و تاكنون دهها شرح بر آن نگاشته شده است.

نخستين شرحى كه بر اين اثر نگاشته شده, شرح شاگرد محقق حلّى, شيخ حسن بن ابى طالب, به نام (كشف الرموز) است.

(كشف الرموز) و متن (المختصر النافع) توسط دو تن از فاضلان برجسته حوزه علميه با استفاده از چندين نسخه دستنوشته و چاپى, تحقيق و تصحيح شده و با پاورقيهاى سودمند به چاپ رسيده است.

در اين نسخه, از (كشف الرموز) متن (المختصر النافع) در بالاى صفحه ها و شرح عبارتها, در پايين صفحه, چاپ شده است.

آقاى محمد على توحيدى, از شاگردان برجسته آيت اللّه خويى, تقريرات درس استاد را, با عنوان (مصباح الفقاهه) پس از ديدن استاد به زيور چاپ آراسته است.

اين اثر, تنها تقريرات درس استاد نيست, بلكه در كنار آن وهمراه آن, مقرر پژوهش ارزنده و مفيد و كارگشاى خود را نيز عرضه مى دارد و فايده رسانى اثر را, چند برابر مى كند.

او, در بسيارى موارد, روايات را به گونه كامل, با آدرس در پاورقى مى آورد, واژگان دشوار روايات, يا مكاسب را (كه متن درس آيت اللّه خويى بوده) شرح مى دهد و بسيار پيش مى آيد كه ضعف روايات و علت ضعف آنها را در پاورقى مى نماياند و….

نگارش اين اثر ارزش مند, در سال 1377 هـ.ق.به پايان رسيده است.

نويسنده در دو جلد, چند فرع فقهى پراكنده را كه بيش تر مورد نياز بوده مورد بررسى قرارداده كه پاره اى از آنها از مسائل نوپيدايند. درحقيقت, مى توان اين دو اثر را مجموعه مقالات فقهى ـ استدلالى دانست.

در جلد نخست, مقوله زير مطرح و بررسى شده است:

تلقيح مصنوعى, مجسمه سازى, قهر ميان دو نفر, مصرف مجهول المالك, حكم ازدواج با دختر خاله در صورتى كه در كودكى با مادر دختر آميزش كرده است, بلاد كبيره, حكم طواف پشت مقام, حكم صروره از جهت حلق و تقصير, سايه گرفتن محرم, كسى كه توانايى ذبح قربانى در منى را ندارد, حكم پرتاب سنگ بر مقدارى از جمره ها كه سپس ها, بيش از بناى پيشين ساخته شده است.

در جلد دوم مقوله هاى زير بررسى شده است:

تشريح, حكم تصدّى امور از سوى حاكمان ظالم, همكارى با ظالم, سنّ بلوغ دختران, حكم لهو, حكم غنا در اسلام, گرفتن مزد بر انجام واجبات, تراشيدن ريش, حكم به نزاع انداختن گاوها (براى مسابقه).

(مسائل ناصريات), درواقع شرح (فقه الناصر) نگاشته جدّ سيد مرتضى است و 207 مسأله را در بر دارد كه از (فقه الناصر) برگزيده شده است.

اكنون پاره اى از ويژگيهاى اين اثر:

1- يادكرد ديدگاههايى از مذاهب فقهى كه در غير اين كتاب ديده نمى شود.

2- يادآورى دليل مسائلى كه در (فقه الناصر) ياد شده است.

3- ردّ نسبت پاره اى از ديدگاهها, به شمارى از فقيهان كه اين, نشانه آگاهى سيد مرتضى از ديدگاه ديگران و انصاف و تقواى علمى اوست. درمسأله 13 مى نويسد:

(من حكى عن الشافعى أنّه ليس بنجس فقد وهم عليه.)

4- نگهداشت ادب, نسبت به ديگران.

به تازگى اين اثر ارزش مند با استفاده از چهار نسخه دستنوشته و يك نسخه چاپ سنگى تصحيح و به فقه پژوهان عرضه شده است.

در پاورقى, مأخذ اقوال, آيات و روايات ياد شده و در پايان 5 فهرست زير آمده است:

آيات, احاديث, تراجم, مصادر تحقيق ومحتويات.

كتاب مسائل الناصريات, در بردارنده بابهاى زير است:

طهارت, صلوة, زكات, صوم, حج, نكاح, طلاق, بيوع, شفعه, رهن, غصب, ديات, ايمان, فرائض, قضاء و مسائل متفرقه.

متن كامل (عروة الوثقى) بالاى صفحه ياد شده و شارح هر جا نياز به توضيح ديده است, بخشى از متن را در پايين صفحه يادآور شده, سپس به دليل حكم و يا ردّ آن پرداخته و ديدگاه خود را بيان داشته است.

درجلد اول مسائل مربوط به تقليد و طهارت, بحث شده و كتاب صلات تا قسمتى از بحث ستر و ساتر آورده شده است.

درجلد دوم, به خاطراهميت بحث لباس مصلّى و ستر و ساتر, به شرح حاشيه زده (120 صفحه) كه بيش تر آنها تقريرات درس مرحوم آيت الله داماد است. پس از پايان اين بخش, بحث مكان مصلّى, شروع و تا پايان نماز قضاى ولى,ادامه مى يابد.

در جلد سوّم, بحث نماز جماعت دنبال مى شود و در ادامه, كتابهاى صوم, اعتكاف, زكات و خمس مورد بررسى قرار مى گيرند.

در جلد نهم, مقوله هايى چون: ارث, حدود, قصاص و ديات, پس از تحقيق و تصحيح به چاپ رسيده است.

جلدهاى ديگر آن, پيش چاپ و در دسترس فقيهان و پژوهشگران قرار گرفته است.

اين اثر, براى تدريس درمدارس, در دو كتاب, نگاشته شده است:

كتاب نخست, احكام عبادات, تعريف فقه, مصادر احكام, اجتهاد, تقليد و مذاهب اسلامى را در بردارد.

كتاب دوم فقه معاملات را در بر دارد.

اين اثر كه اكنون در دسترس قرار دارد كتاب اوّل است. هر بخش از كتاب, براى تدريس در يك جلسه تدوين شده و در پايان هر بخش, زير عنوان (المناقشة) پرسشها و تمرينهايى به چاپ رسيده است.

اين اثر تقريرات درسى آيت الله نورى همدانى است كه در واقع شرحى است بر بعضى از مسائل باب اجتهاد و تقليد درعروة الوثقى.

پاره اى از عنوانها:

وجوب الاجتهاد والتقليد, تقليد الاعلم, التبعيض فى التقليد, وجوب الفحص عن الاعلم, هل الاورعيّة من المرجّحات, ولاية الفقيه, تقليد الميت و….

اين اثر, چند مقاله از آيت الله سيد محمود هاشمى را در بردارد كه همه آنها درمجله فقه اهل بيت به چاپ رسيده است:

1- الذبح بالمكائن الحديثة.

در اين مقاله, شرايط حلال بودن حيوان در صورت كشتار آن با ابزار پيشرفته و پرشتاب مورد بررسى قرار گرفته است و اشكالها, به گونه علمى و دقيق به بوته نقد و بررسى گذارده شده اند.

2- ضمان انخفاض قيمة النقد.

در ميان فقها مشهور است كه پول در بدهيها و جبران خسارتها, همانند ديگر كالاهاى مثلى است.نويسنده اين مسأله فقهى را در دو بخش بررسى كرده است: بخش نخست: بررسى قواعد اوليه. بخش دوم: بررسى روايات. در پايان, برخى فروع فقهى ديگر كه با اين مسأله در پيوندند, بررسى شده اند.

3- شمول حكم المفسد فى الارض لغير من شهر السلاح وسلب الامن من ساير انواع الفساد.

اين بحث, در چهار بخش سامان يافته است:

الف . مستفاد از آيه 33 از سوره مائده.

ب . مستفاد از روايات.

ج . مستفاد از كلمات فقها.

د . مقتضاى قاعده.

4- مقدار مايضمنه الجانى من خسائر المجنيّ عليه.

در اين مقاله سه پرسش زير بررسى شده است:

الف . آيا جانى, هزينه هاى پزشكى را افزون بر ديه, ضامن است؟

ب . آيا زيانهاى ديگر مجنى عليه در شغل و مانند آن, به عهده جانى است؟

ج . آياهزينه هاى دادخواهى و رسيدگى قضايى به عهده جانى است؟

5- اصناف الدية الستّة ومايجب ان يدفع منها اليوم.

در اين مقاله عنوانهاى زير بررسى شده اند:

تشكيك در ديه بودن حلّه, اختيار در پرداخت گونه هاى ششگانه ديه, اصل در ديه چيست؟ مراد از درهم و دينار به عنوان ديه.

6- مدى سلطة الحاكم على العفو فى العقوبات.

براى پژوهش در موضوع بالا, سه گونه كيفر بررسى شده است:

الف . حدود شرعى كه حق خداوند به شمار مى رود.

ب . كيفرهايى كه حقى از حقوق انسانها است.

ج . كيفرهاى تعزيرى.

اين اثر, تقريرى از درس ميرزا محمد حسين نايينى (م:1355هـ.ق.) است كه به همت دفتر انتشارات اسلامى, پس از پژوهش و سامان دهى به چاپ رسيده است.

در آغاز كتاب, شرح حال شيخ موسى نجفى به قلم فرزند ايشان آمده است.

جلد اول, افزون بر مكاسب محرّمه, كتاب بيع تا شروط متعاقدين (خريدن عبد, خود را از مولايش) را در بردارد.

آقايان: محمد حسين امراللهى و محمد رضا فاكر, مكاسب محرّمه را با استفاده از شانزده نسخه دستنوشته و چاپى تصحيح و با ويژگيهاى زير, به زيور چاپ آراسته اند.

1- به كارگيرى رسم الخط جديد عربى و اعراب گذارى در موارد ضرورى.

2- مكاسب محرّمه در دو جلد سامان يافته: جلد اول از ابتدا تا پايان مبحث غنا و جلد دوم مبحث غيبت تا پايان را در بردارد.

3- محققان عبارتهايى كه به شرح نياز داشته, خود و يا با استفاده از شرحهايى كه بر مكاسب نگاشته شده, شرح كرده اند.

4- يادكرد مأخذ آيات, روايات و گفته ها و ديدگاهها.

5- تهيه فهرستهاى زير در پايان كتاب:

آيات, احاديث, اسماء معصومان, راويان, كتابها, اعلام, مذاهب و طوائف, اسماء حيوانات, لغات و اصطلاحاتى كه در پاورقى توضيح داده شده, اماكن و بلدان, مصادر تحقيق و موضوعات.

در اين اثر, احكام فقهى مربوط به نسب مورد بررسىفقهى قرار مى گيرد. پاره اى از مقوله هاى مطرح شده عبارتند از:

چگونگى تحقق نسب, تلقيح مصنوعى, احكام مربوط به بيت الولادة, مسائل مربوط به تبعيت, نكاح حرام, احكام ميان پدر و فرزند, ميراث, نظر به محارم, تحمّل عاقله ديه خطائى و….

در شرايط كنونى, تبرئه اسلام از زندان اتهام تاريخ و زمان, يك رسالت و ضرورت است. اين كتاب كوششى است در اين راه و با وجودى كه جهان معاصر دهه هفتاد ميلادى را مخاطب قرارداده, اما موضوع آن فراگير است.

نويسنده كوشيده تا تصويرى روشن از اسلام ارائه كند و سيماى نورانى اسلام را از پس انبوه تحريف و تخريب به نسل معاصر بشناساند; از اين روى, تصاويرى انسانى, حقيقى, حقوقى, سياسى, اجتماعى, اقتصادى از فلسفه سياسى ـ اجتماعى اسلام ارائه كرده است.

كتاب در شش بخش زير سامان يافته است:

اسلام درگذر عصرها, آزاديهاى عمومى در اسلام, جامعه ايده ال, دموكراسى از دست رفته, برابرى اسلامى, زن و آزادى.

اين اثر با مقدمه اى در مورد واژه سبب شروع مى شود و پس از آن, با عنوان (جايگاه بحث در كتب فقهى و حقوقى) به محل بحث تسبيب و عليت در منابع فقهى و حقوقى اشاره مى شود و آن گاه سيزده مقوله به شرح زير, به بحث گذاشته مى شود:

1- تعريف اصطلاح سبب و شرط و تفاوت آنها, پيشينه تاريخى واژه سبب در كتابهاى فقهى.

2- ارتباط بحث تسبيب با موجبات ضمان.

3- تفاوت سه حالت اجتماع سبب و مباشر و اجتماع اسباب و تسبيب.

4- صور مختلف تسبيب.

5- اجتماع اسباب, تفاوت اين بحث با بحث عليت در حقوق, ديدگاههاى گوناگون درمورد حالت اجتماع اسباب, ديدگاههاى چهارگانه در باب عليت, ارزيابى ديدگاههاى مطرح شده و مقايسه آنها با ديدگاههاى چهارگانه.

6- اجتماع سبب و مباشر و صور سه گانه آن و اشاره به عواملى كه سبب را اقوى از مباشر مى سازد.

7- پرسش از تسبيب درحقوق مدنى و جزائى كه يكسان مورد بحث قرار گرفته, يا ميان آن دو فرقى وجود دارد.

8- مشكلات عملى اين بحث و صور گوناگون اجتماع اسباب و سبب و مباشر, در حالت عمد و تقصير و خطا و حل آن.

9- شرط بودن تقصير در ضمانِ ناشى از تسبيب.

10- تفاوت دو اصطلاح عدوان و تفريط.

11- عدوان و تقصير در قوانين موضوعه.

12- نقد رويه كارشناسان و گروهى از قاضيان در تعيين ضمان نسبى.

13- اختلاف بعضى از دادگاههاى بدوى و ديوان عالى كشور در نقض مقرراتى كه منجر به حادثه زيانبارى شود, كه آيا موجب زيان خواهد بود يا نه؟ ديدگاههاى گوناگون در اين باره و ارزيابى آنها.

اين اثر, در سه فصل سامان يافته است:

در فصل اول, مسأله مورد پژوهش شرح داده شده و حدّ و مرز بحث تعيين گرديده ومفهوم توسل به زور و تفاوت آن با مفهوم جنگ و مفهوم مداخله روشن شده و مبنى و هدف حقوق بين الملل و مبنا و هدف فقه اسلامى شرح داده شده است.

در فصل دوم, مسأله توسل به زور از ديدگاه حقوق بين الملل عمومى مورد بررسى قرارگرفته, به سيرتاريخى اين مسأله اشاره شده و تحريم جنگ و توسل به زور از ديدگاه منشور ملل متحد, به بحث گذارده شده است.

در فصل سوم, مسأله توسل به زور را از ديدگاه فقه شيعه, منابع فقهى, جايگاه منابع و مقررات حقوق بين الملل عمومى در فقه, مواردى را كه فقيهان اسلام با اتفاق نظر, كاربرد زور را در آنها مشروع دانسته اند و موارد اختلافى و… به بحث گذارده شده و تك تك اين مقوله ها بررسى شده است.

نويسنده در پايان, با ذكر خلاصه و نتيجه فصلهاى دوم و سوم, نشان داده كه هماننديها و ناهماننديهاى احكام و مقررات حقوقى بين المللى با احكام فقهى اسلامى, در زمينه كاربرد زور در روابط بين الملل چيست, تا بتوان ديدگاه فقه اسلامى را در زمينه جنگ و صلح, به طور مستند و روشن درك كرد.

اين كتاب, در بردارنده نكته هـاى حقوقى قرار دادهاست كه از چنـد كتـاب LaW Made Simple ـ G. C. S. E Law و Law Texts گرد آورى شده و در يك مقدمه و هفت فصل ارائه شده است كه فصول آن عبارتند از: كليات, عناصر قرارداد, مندرجات قرارداد, رسميت, ختم قرارداد, جبران خسارت ناشى از قرارداد, نسبيت قرارداد.

در اين اثر, يك صفحه متن انگليسى و در صفحه برابر, ترجمه آن آمده است.

نويسنده در مقدمه مى نويسد:

(با تدبر در حدود صلاحيتهاى دادگاههاى انقلاب در زمانهاى مختلف, به اين نتيجه مى رسيم كه جرائمى كه ماهيّتاً, با اساس نظام اسلامى و امنيت كشور در ارتباط مى باشد و برخورد ضعيف با مجرمين آن, بنيان كشور و نظام را تهديد مى كند, از سوى قانونگذاران به عهده دادگاههاى انقلاب اسلامى سپرده شده است. ولى از آن جا كه در بزهكاريهاى گوناگون و تطبيق آنها با قوانين موجود به وسيله قضات, گه گاه برداشتهاى مختلفى و گاه متضادى شده و منتهى به طرح پرونده در هيأت عمومى ديوان عالى كشور و منجر به صدور رأى وحدت رويه گشته و يا برخى از قضات در موارد شبهه سؤالاتى را از اداره حقوقى قوه قضائيه نموده و با نظريه مشورتى آن اداره مشكل خود را حل نموده اند و مجموعه قوانين مربوط به صلاحيتهاى دادگاه هاى انقلاب و آراء وحدت رويه ديوان عالى كشور و نظريات مشورتى اداره حقوقى در كتب مختلف و به صورت پراكنده و بعضاً دور از دسترس قضات دادگاه هاى انقلاب اسلامى بوده, نگارنده را بر آن داشت كه مجموعه قوانين و مقررات مربوط به صلاحيتها را به صورت كتابى جامع تدوين نمايد, تا بتواند به تنهايى پاسخ گوى نياز قضات در محاكم انقلاب سراسر كشور باشد.)

كتاب حاضر, با همين ايده تدوين يافته و به ترتيب, ابتدا به قوانين كلى حاكم بر محاكم كه دادگاههاى انقلاب اسلامى, بايد از آنها پيروى كنند, شامل: قانون تشكيل دادگاههاى عمومى و انقلاب و آيين نامه اجرايى آن, سپس حدود صلاحيتهاى مصوب و قوانين مختلفى كه در هر موضوع مرتبط با آن صلاحيت است, به گونه اى جداى از هم, در فصول جداگانه ياد شده و در پايان هر فصل, آراء وحدت رويه و ديدگاههاى مشورتى مربوط به آن فصل نيز آورده شده است.

6 علل نقض آراء محاكم در موضوعات احوال شخصيه و مدنى در ديوان عالى كشور

ييدالله بازگير, تهران, انتشارات ققنوس, چاپ اول, 1376.

هدف از تهيه اين اثر, تعيين علتهاى نقض آراى محاكم مدنى خاص در سالهاى هفتاد و بعد از آن در شعب ديوان عالى كشور بوده است. قريب چهل درصد تمام پرونده هايى كه به اين محاكم ارجاع شده, مربوط به طلاق بوده و حدود 45 درصد اين آراى مربوط به طلاق در ديوان عالى كشور نقض و باعث اطاله دادرسى گرديده است.

اين اثر, مى تواند راهنما براى قاضيان محاكم باشد تا از عللى كه سبب نقض آراء مى شود آگاه شوند و با دقّت درمفاد قانون و نگهداشت آنها, آرايى هر چه كامل تر صادر كنند.

نويسنده, علل نقض آراء محاكم را در موضوعات زير گردآورده است:

طلاق, فسخ نكاح, تمكين, نفقه, مهريه, حضانت, ملاقات فرزند, ازدواج مجدّد, اثبات زوجيت, ثبت ازدواج عادى, موضوعات متفرقه مربوط به خانواده, اثبات نسب, حجر, وصيتنامه, وقف.

اصول
اصول الاستنباط
سيد على نقى حيدرى, بيروت, دار السيرة, چاپ اول, 1418.

مرحوم آيت اللّه خويى اين اثر را اين گونه مى ستايد:

(وجدته كتاباً بديعاً فى بابه, سلساً فى اسلوبه, جميل البيان, حسن الترتيب, قوى الحجّة, لم يوجزه الى حد يخل بالمقصود ولم يفصله بما يوجب الملل للمطالع والقارئ. وان فى مقدمة الكتاب إلماعاً الى تاريخ الفقه و اصوله لابد من معرفته لكلّ من اراد درس الكتاب او مطالعته.

والكتاب هذا بحسن ترتيبه الرائق, وبيانه الفائق, لجدير بالطبع ونشر نسخه ليستفيد منه طلاب الوصول الى مرتبة الاستنباط.)

آنچه در اين اثر, بيش تر نمود دارد, اين است كه: نويسنده بزرگوار و والا مقدار, در مباحث, دقت عقلى و عرفى را به كار مى برد و از هر كدام, در جاى مناسب خود بهره مى برد و بر اين اساس, نظر بسيارى از اصوليان پيشين را به نقد مى كشد.

اين اثر ارزش مند, به تازگى به همت مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى, پس از مقابله نسخه چاپى با نسخه دستنوشته حضرت امام, با ويژگيهاى زير به چاپ رسيده است:

[1]. پاراگراف بندى و به كارگيرى نشانه هاى سجاوندى.

2- استخراج آيات و روايات و ديدگاهها.

3- شناساندن اعلام و راويانى كه در متن نام برده شده اند.

4- تهيه فهرستهاى راه گشا: آيات, احاديث, اسماء انبياء و ائمه(ع), اعلام, كتابها, مصادر تحقيق و موضوعها.

كفاية الاصول, از ديرباز از كتابهاى پرمايه و ژرفِ درسى حوزه هاى علميه است و بسيار مورد توجه عالمان و محققان و باريك انديشان, از اين روى, شرحها بر آن بسيار نگاشته اند و تلاش ورزيده اند فهم آن را براى خوانندگان و مطالعه كنندگان, چه استاد و چه شاگرد آسان سازند.

آقاى على عارفى با همين هدف, به شرح آن پرداخته و تلاش ورزيده, با مثالهاى مناسب, عبارتهاى دشوار فهم را شرح كند و فهم آنها را آسان سازد.

جلد نخست, از آغاز كفايه, تا پايان بحث مقدمه حرام و مكروه را در بردارد.

آثار فقهى و اصولى حضرت امام را مى توان به دو بخش تقسيم كرد:

1- آثارى كه حضرت امام خود نگاشته, مانند: انوار الهداية, مناهج الوصول الى علم الاصول, كتاب الطهارة, كتاب الخلل فى الصلاة, المكاسب المحرّمة و…

2- تقريرات درس حضرت امام كه توسط شاگردان ايشان, نگارش شده از جمله: حضرات آيات: فاضل لنكرانى, جعفر سبحانى, محمد واعظ زاده, محمد مؤمن, سيد محمد حسن مرتضوى لنگرودى و….

كتاب تنقيح الاصول يك دوره كامل علم اصول است كه حضرت امام در قم, تدريس كرده و آقاى حسين تقوى اشتهاردى, از شاگردان امام, تقرير و اكنون مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى, به گونه اى زيبا و چشم نواز, در دسترس انديشه وران قرار داده است.

ابن همام (م: 861هـ.ق.) اثرمختصرى نگاشته به نام: (التحرير فى اصول الفقه) كه خلاصه بودن بيش از اندازه آن, سبب مى شود كه پاره اى از عبارتهاى اين اثر, براى خوانندگان,نامفهوم باشد; از اين روى شاگرد وى, ابن امير الحاج, به شرح مزجى آن همت مى گمارد و آن را (التقرير و التحبير) نام مى نهد.

به نوشته ابن اميرالحاج, ابن همّام, مباحثى از دانش اصول را در اين اثر آورده كه بسيارى از نويسندگان دانش اصول در بين عامه بدانها نپرداخته اند.

ابن همّام, اين اثررا براساس دو مذهب: حنفى و شافعى, نگاشته است.

بحث (التعادل والترجيح) پيش از اين, در جلد دوّم كتاب (رسائل) امام, با حاشيه شيخ مجتبى تهرانى با عنوان: (رسالة فى التعادل و الترجيح) در سال 1385هـ.ق. به چاپ رسيده بود.

ليكن به تازگى مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى اين اثر را با تحقيق جديد و ويژگيهاى زير, به چاپ رسانده و در دسترس اهل فن قرارداده است:

1- مقابله نسخه چاپى با نسخه دستنوشته و اصلاح اشتباههايى كه در نسخه چاپى پديد آمده بود.

2- به كارگيرى نشانه سجاوندى و پاراگراف بندى مطالب.

3- قرار دادن عنوانهايى كه حضرت امام, در حاشيه نسخه دستنوشته نگاشته بوده, در محل مناسب آنها.

4- روشن ساختن مصادر آيات, روايات و ديدگاههاى علما.

5- شرح حال علما و راويانى كه در متن كتاب ياد شده است.

6- گاه در متن از شخصى به روشنى نام برده نشده; اما در پاورقى روشن شده, در مثل در متن امام مى نويسد:

استاد ما چنين گفت و در پاورقى, استاد شناسانده شده است.

7- تهيه فهرستهاى: آيات, روايات, اسماء معصومان(ع), اعلام, اماكن و بلدان و بقاع, كتابها, مصادر تحقيق و موضوعها.

نگارش (التعادل و الترجيح) در سال 1370 هـ.ق. پايان پذيرفته است.

اگر چه كتاب ارزش مند (فرائد الاصول) معروف به (رسائل) ويژگيهاى كتاب درسى را ندارد, ليكن از ديرباز در حوزه هاى علميه تدريس مى شود و تاكنون شرحهاى بسيارى بر آن نگاشته شده است.

شيخ محمدى باميانى, از اساتيد حوزه علميه دمشق, بيش از ده بار رسائل را تدريس كرده و در هنگام تدريس شرحى بر آن نگاشته كه به تازگى با عنوان (دروس فى الرسائل) در شش جلد به چاپ رسيده است.

متن رسائل در بالاى صفحه و شرح عبارتهاى دشوار در پايين صفحه آمده و در پاورقى, به آدرس آيات و روايات اشاره شده است.

از جمله مباحث مورد اختلاف در بين اصوليان مسأله (ترتّب) است كه ثمره ها و نتيجه هاى فقهى بسيار بر آن بار است.

اين اثر, تقريرات درس خارج آيت اللّه سبحانى است كه در سال 1416 هـ.ق نگاشته شده است.

اين اثر ارزش مند با تلاش شبان وروزان پژوهش گر توانا آقاى محمد رضا انصارى قمى, تصحيح و با ويژگيهاى بسيار خوب زير, در دسترس اهل فن, قرار گرفته است:

1- شرح حال شيخ در مقدمه.

2- يادكرد آدرس آيات, روايات و ديدگاهها در پانوشت.

3- يادآورى اختلاف نسخه ها.

4- شيخ طوسى در آغاز هر فصل, آراء بسيارى از اصوليان معاصر و پيشين خود را ياد مى كند. محقق تلاش كرده تا ديدگاهها و آراء اصوليان ديگر كه پيش از شيخ يا معاصر وى, بوده اند و شيخ از آنان ياد نكرده, ياد بكند.

5- تعيين محل نزاع در مباحثى كه شيخ, محل نزاع را روشن نساخته است.

6- استفاده از (حاشيه عدّة الاصول), نوشته خليل بن غازى قزوينى در شرح و زدودن ابهام از عبارتهاى دشوار.

7- معرّفى اشخاصى كه شيخ از آنان نام برده است.

8- شرح واژگان نامأنوس.

9- شماره گذارى فصلها.

10- استفاده از رسم الخط جديد عربى.

11- تهيه فهرستهاى بسيار در پايان جلد دوم:

آيات, احاديث, آثار و اقوال, اعلام, فرق و طوائف و مذاهب, كتابها, اشعار, اماكن و بقاع, مصادر تحقيق, محتواى كتاب.

6 قواعد كلّى استنباط (ترجمه و شرح حلقه اول از (دروس فى علم الاصول)) ج1

شهيد سيد محمد باقر صدر, ترجمه و شرح رضا اسلامى, قم ـ انتشارات دفتر تبليغات اسلامى, چاپ اول, 1375.

ويژگيهاى اين اثر

1- آمدن متن عربى دربالاى صفحه و ترجمه در پايين صفحه.

2- اصلاح اشتباههاى چاپى.

3- شرح واژگان نامأنوس در لابه لاى متن عربى, در داخل كروشه.

4- نگاشتن زندگى نامه نويسنده در آغاز كتاب.

5- شرح جاهاى مورد نياز, در پاورقى.

6- آوردن خلاصه مطالب در پايان هر بخش.

ويژگيهاى اين اثر, عبارتند از: قلم روان.

نويسنده اين اثر ارزش مند, به شرح و بررسى منابعى كه به عنوان منبع استنباط احكام, شناخته شده اند, با قلمى روان و به دور از قلم فرساييهاى بيهوده و خسته كننده و با دسته بندى خوش آيند و پذيرفته شده پرداخته است كه همانا عبارت باشند از: كتاب, سنت, اجماع, عقل, شهرت, سيره, قياس, استحسان, مصالح مرسله, ستر ذرايع.

مرحوم آيت اللّه شيخ حسن صافى, دومين دوره درس خارج اصول مرحوم آيت اللّه خويى را كه در سال 1369هـ.ق. پايان يافته, تقرير كرده و مؤسسه صاحب الأمر, اين اثر ارزش مند را تحقيق و نشر داده است.

ويژگيهاى اين اثر

1- تكرار نشدن مطالب علمى.

2- شرح معانى علمى و دشوار, با مثال.

3- در برداشتن تمام مباحث اصول از ابتدا تا انتها.

4- در برداشتن ديدگاههاى علمى مقرر.

جلد نخست, مباحث علم اصول تا پايان بحث اوامر و جلد دوم مباحث مقدمه واجب تا مجمل و مبين را در بردارد.

رجال
اصول علم الرجال
بين النظرية والتطبيق, تقريرات درس شيخ مسلم داورى, مقرّر محمد على صالح معلّم, چاپ اول, 1416هـ.ق.

همان گونه كه از نام كتاب, روشن مى شود, موضوع كتاب, كليات علم رجال است.

ويژگيهاى اثر

1- در اين اثر سعى شده بسيارى از روايات, بويژه روايات كتابهاى چهارگانه تصحيح و از ضعف و ارسال خارج گردند.

2- تصحيح بسيارى از كتابها و ارائه راههايى كه به اعتماد آنها مى انجامد, مانند: (مستطرفات السرائر).

3- تحقيق درباره مصادر موسوعه هاى روايى مهم, مانند وسائل و مستدرك.

4- استقصاء اسناد و اخراج اسماء راويان ثقه از كتابهايى كه اعتبار روايات آنها ثابت شده است, مانند تفسير قمى.

5- معالجه توثيقات عامه.

6- بحث و تحقيق درباره چهارده راوى برجسته كه ثقه بودن آنها مورد اختلاف ميان بزرگان است.

7- طرح اشكالهاى فراوان و پاسخ به آنها.

در ميان نام راويانى كه در زنجيره اسناد وجود دارند, نامهايى وجود دارد كه شايد مراجعه كننده در تلفظ آنها به اشتباه افتد يا به خاطر همانندى دو نام, نتواند آنها را بازشناسد, در مثل , امكان دارد, نام دو راوى از جهت حروف همانند باشند; اما در تلفظ فرق داشته باشند.

براى حل اين مشكل, آيت اللّه حسن زاده آملى, دست به نگارش (اضبط المقال فى ضبط اسماء الرجال) زده است.

از آن جا كه لغزشهايى در چاپ اول راه يافته بود, چند تن از محققان به رفع لغزشها و اضافه كردن نامهايى كه نويسنده به آنها برخورد نكرده, پرداخته اند و در دسترس خوانندگان مشتاق قرار داده اند.

اين اثر, در دو بخش سامان يافته است: در بخش نخست راويانى معرفى شده اند كه نويسنده به روايت آنها اعتماد مى كرده و در بخش دوم راويانى شناسانده شده اند كه نويسنده در عمل به روايت آنها توقّف مى كرده است, يا به خاطر ضعف آنان, يا به خاطر اختلاف رجاليان در توثيق و تضعيف آنان, يا به خاطر ناشناخته بودن آنان.

در خاتمه, مباحثى مربوط به رجال ياد شده است.

بخش عمده عبارتهاى نقل شده در اين كتاب, عبارتهاى مشايخ سه گانه و بيش تر از رجال نجاشى است.

در بيش تر جاها مآخذ ياد نشده, مگر در صورتى كه كتابها درنام راويان يا در توثيق و تضعيف آنان, اختلاف داشته باشند.

آقاى جواد قيّومى, اين اثر را با استفاده از سه نسخه دستنوشته و چاپى تصحيح و با ويژگيهاى زير, در دسترس محققان و پژوهشگران قرار داده است:

الف. يادآورى لغزشهاى نويسنده در پانوشت.

ب . شرحهاى سودمند در پاورقى, مانند: شرح عبارتها و واژگان دشوار, يادآورى يكى بودن پاره اى عنوانها يا چندتا بودن آنها, با ذكر دليل و….

ج . گذاردن شماره مسلسل براى تمام نامها كه به 1779 مى رسد و شماره مسلسل ديگر براى نامهاى هر باب.

د . تهيه فهرست رجالى كه در اين اثر از آنان ياد شده است.

پس از گذراندن چهارمرحله, فقيه مى تواند با يك روايت, حكم معينى را استنباط كند:

1- اثبات دلالت روايت بر حكم معين. 2 . اثبات حجت بودن دلالت, به ديگر سخن, ثابت كردن حجت بودن ظهور. 3 . اثبات حجّت بودن خبر ثقه. [4]. اثبات اين كه اين خبر, خبر ثقه است.

ثابت كردن مورد اخير, مربوط به علم رجال است.

كتاب (دروس تمهيديه فى القواعد الرجاليه) در موضوع كليات علم رجال, در دو سطح تدوين يافته است: در سطح اول, به گونه فشرده و خلاصه, به مباحث كلى رجال پرداخته شده و در سطح دوم, به شرح بيش تر مباحث پرداخته شده و هر دو سطح, در يك مجلد به چاپ رسيده است, با مقوله هاى زير:

طرق اثبات وثاقة الراوى, التوثيقات العامه,مدرك حجيّة قول الرجالى, اقسام الحديث, نظرات فى بعض كتب الحديث, نظرات فى كتبنا الرجالية.

از ويژگيهاى اين اثر, طرح پرسشهاى بسيار از مباحث مطرح شده در پايان هر قسمت است.

به تازگى سيد مهدى رجايى, با استفاده از نسخه هاى دستنوشته و چاپ سنگى, 20 رساله رجالى حجت الاسلام شفتى را تصحيح و با عنوان (الرسائل الرجالية), در دسترس دوستداران اين دانش قرارداده است:

1- رسالة فى تحقيق الحال فى ابان بن عثمان و اصحاب الاجماع.

2- رساله فى تحقيق الحال فى ابراهيم بن هاشم.

3- الارشاد الخبير البصير الى تحقيق الحال فى ابى بصير.

4- رسالة فى تحقيق الحال فى احمد بن محمد بن خالد البرقى.

5- رسالة فى تحقيق الحال فى احمد بن محمد بن عيسى الاشعرى.

6- رسالة فى تحقيق الحال فى اسحاق بن عمار.

7- رسالة فى تحقيق الحال فى حسين بن خالد.

8- رسالة فى تحقيق الحال فى حماد بن عيسى.

9- رسالة فى تحقيق الحال فى سهل بن زياد الآدمى.

10- رسالة فى تحقيق الحال فى شهاب بن عبد ربّه.

11- رسالة فى تحقيق الحال فى عبد الحميد العطار وابنه.

12- رسالة فى تحقيق الحال فى عمر بن يزيد.

13- رسالة فى بيان الاشخاص الذين لقّبو بما جيلويه.

14- رسالة فى تحقيق الحال فى محمد بن احمد الراوى عن العمركى.

15- رسالة فى تعيين محمد بن اسماعيل.

16- رسالة فى تحقيق الحال فى محمد بن خالد البرقى.

17- رسالة فى تحقيق الحال فى محمد بن سنان.

18- رسالة فى تحقيق الحال فى محمد بن عيسى اليقطينى.

19- رسالة فى تحقيق الحال فى محمد بن الفضيل.

20- رسالة فى تحقيق الحال فى معاوية بن شريح.

فهرست شيخ طوسى از جمله آثار ماندگار در علم رجال است كه در آن, نويسندگان اماميه شناسانده شده اند و بيش تر شيخ طريق خود به آنان را نيز يادآور شده و گاه به شرح حال آنان, پرداخته است.

اگر چه شيخ در مقدمه وعده داده, به جرح و تعديل مصنفان خواهد پرداخت و به مذهب آنان اشاره خواهد كرد, ليكن در عمل, همه جا چنين نكرده و مذهب بعضى از كسانى را كه داراى مذهب فاسدند, نشناسانده است. همچنين بسيارى ضعيفان را نشناسانده است. بنابراين, همين كه نام كسى در فهرست شيخ طوسى آمده, نمى توان او را امامى به معناى اخص ناميد, مگر اين كه شيخ از مذهب او سخن بگويد. بله, تنها نام بردن از كسى, روشن مى شود كه از اهل سنت نيست.

فهرست شيخ, به تازگى به همّت آقاى جواد قيومى, تحقيق و تصحيح شده است و با اين ويژگيها به چاپ رسيده است:

الف . تفسير بعضى واژه ها و اشاره به يكى بودن بعضى عنوانها, يا اختلاف آنها در پاورقى و همچنين شناساندن شمارى از مصنفان در پانوشت.

ب . گذاردن شماره مسلسل براى تمام نامها كه به 917 شماره مى رسد. همچنين گذاردن شماره مسلسل براى نامهاى هر باب, جداگانه.

ج . يادآورى اختلاف نسخه ها.

د . تهيه چهار فهرست زير:

رجال, ثقات و ضعيفان, منسوبين به مذاهب فاسد و موضوعها.

هـ. محقق در پايان, فصلى گشوده و در آن درستى طرق شيخ به مصنفان را يادآور شده و در اين فصل, از مبناى مرحوم آيت اللّه خويى در (معجم رجال الحديث) و آيت اللّه ميرزا جواد تبريزى پيروى شده است.

كتاب (معجم رجال الحديث), نوشته آيت اللّه خويى از جمله آثار برجسته علم رجال است كه بسيار مورد مراجعه محققان قرار مى گيرد; از اين روى, آقاى محمد جواهرى, براى آسان كردن كار بر محققان, اطلاعات ضرورى از هر راوى كه در (معجم رجال الحديث) ياد شده است, در كتاب (المفيد من معجم رجال الحديث) به گونه خلاصه گردآورده است: