151- نظر اسلام درباره جبر و اختيار چيست؟

اين مسأله از قديمى‌ترين مسائلى است كه در ميان دانشمندان مطرح بوده گروهى طرفدار آزادى اراده انسان، و گروهى طرفدار جبر بوده‌اند و هر كدام دلائلى براى اثبات مقصد خود ذكر كرده‌اند.

ولى جالب اين است كه هم «جبريين» و هم «طرفداران اختيار» در عمل اصل اختيار و آزادى اراده را به رسميت شناخته، و پذيرفته‌اند، يا به تعبير ديگر تمام اين جرّ و بحثها در دايره مباحث علمى بوده نه در مقام عمل، و اين به خوبى نشان مى‌دهد كه اصل آزادى اراده و اختيار، فطرى همه انسانها است، و اگر پاى وسوسه‌هاى مختلف پيش نيايد، همه طرفدار اصل آزادى اراده‌اند.

اين وجدان عمومى و فطرت همگانى كه يكى از روشنترين دلائل اختيار است به صورتهاى گوناگونى در زندگى انسان تجلى مى‌كند زيرا اگر انسان خود را در اعمالش مجبور مى‌دانست و اختيارى براى خود قائل نبود چرا:

1- گاه به خاطر اعمالى كه انجام داده و يا به خاطر اعمالى كه انجام نداده پشيمان مى‌شود، و تصميم مى‌گيرد در آينده از تجربه گذشته استفاده كند، «اين حالت ندامت براى طرفداران عقيده جبر فراوان است، اگر اختيارى در كار نيست ندامت چرا؟!

2- بدكاران را همه ملامت و سرزنش مى‌كنند، اگر جبر است سرزنش چرا؟.

3- نيكوكاران را مدح و تمجيد و ستايش مى‌نمايند.

4- در تربيت و تعليم فرزندان مى‌كوشند تا آنها سعادتمند شوند، و اگر همه مجبورند تعليم چه مفهومى دارد؟