1- واقعيت‌هاى تاريخى‌

كه از قديم‌ترين مورخان جهان مورد بررسى قرار گرفته، نشان مى‌دهد كه دينى در ميان هيچ قومى وجود نداشته است، بلكه هر كدام به نوعى نسبت به يك مبدأ علم و قدرت در عالم هستى معتقد و مؤمن بوده‌اند و او را پرستش مى‌كردند، و اگر قبول كنيم استثناهاى نادرى در اين زمينه وجود داشته، اين امر به اين اصل كلّى كه جوامع بشرى در طول تاريخ همواره در مسير پرستش حق بوده‌اند زيانى وارد نمى‌كند (هر اصل كلّى استثناهاى نادرى دارد).

«ويل دورانت» مورخ معروف غربى در «تاريخ تمدن» خود بعد از ذكر مواردى از بى‌دينى به اين حقيقت اعتراف كرده، مى‌گويد: «با وجود اين مطالبى كه ذكر كرديم لادينى جزء حالات نادر است و اين اعتقاد كهن كه دين نمودى است كه عموم افراد بشر را شامل مى‌شود با حقيقت توافق دارد. اين قضيه در نظر شخص فيلسوف يكى از قضاياى اساسى تاريخ و روانشناسى به شمار مى‌آيد، او به نكته قانع نمى‌شود كه همه اديان از مطالب لغو و باطل آكنده است، بلكه به اين مسأله توجه دارد كه دين از قديم الايام با تاريخ همراه بوده است» [1]

در تعبير ديگرى در همين زمينه مى‌افزايد: «منبع اين تقوائى كه به هيچ وجه از دل انسان زدوده نمى‌شود در كجا قرار دارد؟» (2)

و نيز نامبرده در كتاب‌ «درسهاى تاريخ» با تعبيرى كه معلوم است از روى خشم و ناراحتى است، مى‌گويد: «دين صد جان دارد، هر چه آن را بكشى دوباره زنده مى‌شود!» ( [2])

اگر اعتقاد به خدا و مذهب جنبه عادت يا تقليد يا تلقين و تبليغ ديگران داشت، ممكن نبود اين چنين عمومى و همگانى و در طول تاريخ بشر استمرار داشته باشد، اين بهترين دليل فطرى بودن آن است.

2- شواهد باستان‌شناسى-

آثار و علائمى كه از دوران‌هاى قبل از تاريخ (يعنى قبل از اختراع خط و نوشته شدن شرح حال انسانها) باقيمانده نيز نشان‌

[1] و 2- «تاريخ تمدن ويل دورانت» جلد 1 صفحه 87 و 89.

[2] 3- «فطرت» شهيد مطهرى صفحه 153.