اينكه لازمه طاعت و انقياد، جزا و پاداش است. [1] به نظر مى‌رسد كه در آياتى نظير «وَ أَخْلَصُوا دِينَهُمْ لِلَّهِ» [2] و «مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ»* [3] و «حَتَّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَ يَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلَّهِ» [4] معناى اوّل «دين» مراد است. چنانكه در مشتقاتى چون واژه «متديّن» نيز همين معنا اراده شده، چرا كه به كسى گفته مى‌شود كه در مقابل فرامين الهى مطيع و منقاد بوده باشد. معناى دوّم نيز در آياتى نظير «مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ» [5] مقصود است.

در اصطلاح قرآنى و در ميان متشرّعين و نيز عرف عقلا، مقصود از «دين» مجموع يك مكتب اعمّ از عقايد و اخلاق و احكام است و از همين قبيل است آيه‌ «هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى‌ وَ دِينِ الْحَقِّ» [6]* و آيه‌ «لا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ ...» [7] و نيز آيه‌ «شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ ما وَصَّى بِهِ نُوحاً وَ الَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ» [8] به قرينه ذيل آن‌ «كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ» كه ناظر به مسأله توحيد است. گرچه به پندار بعضى، مراد از آن در اين آيه و آيه دوم خصوص قوانين و مقرّرات است‌ [9]؛ ولى غالب مفسّران به عموميّت و شمول اين واژه در اين دو آيه تصريح كرده‌اند. [10]

چنانكه از همين قبيل است استعمالات و تعبيرات رايج در ميان متشرّعين و عرف و عقلا نظير «دين اسلام» و يا «دين يهود» و «دين نصارا».

البتّه روشن است كه اين معنا نيز بى‌ارتباط با معناى لغوىِ (طاعت و خضوع) نيست چرا كه با پذيرش مجموعه عقايد و اخلاق و احكام دينى است كه طاعت و انقياد در مقابل شارع مقدّس تحقق مى‌يابد.

از آنچه گذشت همخوانى و هماهنگى اين واژه با واژه «فقه» روشن مى‌شود زيرا همان گونه كه گفته شد اين واژه چه در فرهنگ قرآنى و فرهنگ روايات و چه در عرف متشرعين صدر اوّل، به معناى بصيرت در مجموعه دين اعم از عقايد و اخلاق و احكام است و فقيه قرآنى و فقيه اهل بيت معادل «دين‌شناس» و «عارف به مجموعه دين» است.

ب) «شَرْع»، «شِرْعة» و «شريعة»

«شَرْع‌» هرگاه به معناى متعدّى استعمال شود، به معناى وضع كردن و قرار دادن و مقرّر كردن است، نظير «أَمْ لَهُمْ شُرَكاءُ شَرَعُوا لَهُمْ مِنَ الدِّينِ ما لَمْ يَأْذَنْ بِهِ» [11] و «شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ ما وَصَّى ...». [12]

گاهى از معناى مصدرى بيرون آمده، به معناى «راه آشكار» (الطريق النَّهْج) [13] مى‌آيد و شارع به‌

[1]. ر. ك: تفسير المنار، ج 3، ص 257.

[2]. نساء، آيه 146.

[3]. بيّنه، آيه 5.

[4]. انفال، آيه 39.

[5]. حمد، آيه 4.

[6]. توبه، آيه 33.

[7]. توبه، آيه 29.

[8]. شورى، آيه 13.

[9]. الموسوعة الفقهيّة كويتيّه‌، ج 1، ص 16.

[10]. ر. ك: تفسير مراغى‌، ج 25، ص 23 و ج 10، ص 92؛ تفسير ابن عاشور، ج 25، ص 118؛ تفسير المنير، ج 10، ص 174 و ج 25، ص 38.

[11]. شورى، آيه 21.

[12]. شورى، آيه 13.

[13]. مفردات راغب‌، مادّه «شرع».