دنبال آن ناگهان همگى بر صفحه زمين ظاهر مىشوند».
همه اين تعبيرات نشان مىدهد كه: زنده شدن و خارج گشتن مردگان از قبرها سريع و ناگهانى صورت مىگيرد.
***
و بعد از ذكر اين نشانهها كه قبل از رستاخيز و بعد از آن صورت مىگيرد، سخن نهائى را چنين بيان مىكند: «در آن روز هر كس مىداند آنچه را كه از قبل فرستاده و آنچه را براى بعد گذاشته است» «عَلِمَتْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ وَ أَخَّرَتْ».
آرى، آن روز حجابها كنار مىرود، پردههاى غرور و غفلت دريده مىشود، و حقايق جهان عريان و آشكار مىگردد، و از آنجا كه آن روز «يوم البروز» است، همه چيز بارز و ظاهر مىشود، و در آنجا است كه انسان تمامى اعمال خود را مىبيند و از نيك و بد آن آگاه مىشود، چه اعمالى را كه از قبل فرستاده، و چه كارهائى كه آثارش بعد از او در دنيا باقيمانده، و نتائجش به او رسيده است، مانند خيرات و صدقات جاريه، و بناها و آثارى كه براى مقاصد رحمانى يا شيطانى ساخته، و از خود به جا نهاده است، و يا كتابها و آثار علمى و غير علمى كه براى مقاصد نيك و بد تحرير يافته، و بعد از او مورد بهرهبردارى ديگران قرار گرفته است، همچنين سنتهاى نيك و بد كه اقوامى را به دنبال خود كشانيده.
اينها است نمونههائى از كارهائى كه نتائجش بعد از انسان به او مىرسد و مصداق «أَخَّرَتْ» در آيه فوق است.
درست است كه انسان در اين دنيا نيز اجمالًا از اعمال خود با خبر است، ولى فراموشكارىها، خودخواهىها و حبّ ذات غالباً مانع مىشود كه، همه را به خاطر بسپارد، و به عمق آثار اعمال خويش واقف گردد، ولى در آن روز كه