همه آنها را داده‌اند ولى مرحوم سيد رضى به خاطر تلخيص و گزينش، تنها به اين بخش قناعت كرده است.

اين نشان مى‌دهد كه تا چه حد امام عليه السلام به آزادى بردگان و كنيزان اهميّت مى‌داده و در طول تاريخ زندگى پر بركتش نيز- طبق بعضى از روايات- هزار برده از دست‌رنج خود خريد و آزاد كرد (أَنَّهُ عليه السلام أَعْتَقَ أَلْفَ نَسَمَةٍ مِنْ كَدِّ يَدِه). [1]

مسأله برنامه تدريجى اسلام براى آزادى بردگان در اسلام، مسأله‌اى است بسيار دامنه دار كه نشان مى‌دهد اسلام اصل را بر آزادى انسانها گذاشته حتى در آن جامعه‌اى كه تار و پودش با مسأله بردگى پيوند داشت؛ ولى براى رسيدن به اين هدف برنامه مفصل و دراز مدتى چيده بود، زيرا اعلام آزادى فورى همه آنها تنش‌هاى زيادى ايجاد مى‌كرد و حتى سبب بيچارگى و نابودى بسيارى از بردگان مى‌شد. [2]

جمله «فَإِنْ مَاتَ وَلَدُهَا» اشاره به اين نكته است كه تصور نشود كه اگر كنيزى باردار يا صاحب فرزند بود و فرزندش بعد از مرگ مولى از دنيا رفت، آن كنيز به حالت بردگى بازگشت مى‌كند؛ امام عليه السلام مى‌فرمايد: بردگى از او برداشته شده و آزادى به سراغ او آمده است؛ يعنى ديگر او قابل بازگشت نيست».

و قوله عليه السلام: حتّى تشكل أرضها غراسا» هو من أفصح الكلام، والمراد به أن الأرض يكثر فيها غراس النخل حتى يراها الناظر على غير تلك الصفة التي عرفها بها فيشكل عليه أمرها و يحسبها غيرها». تعبير امام عليه السلام به «وديه» به معناى نهال نخل است كه جمع آن «ودى» (بر وزن على) است.

[1]. بحارالانوار، ج 41، ص 32، روايت 3.

[2]. براى توضيح بيشتر به تفسير نمونه، ج 21، ص 412- 423.