2. آيا اين رابطه، با اصل اختيار سازگار است؟

ال ديگرى كه در اينجا مطرح مى‌شود اين است كه اگر شور و شيرين بودن خاكهاى سرشت انسانها و رابطه اشكال جسمانى با خلق و خوى بشر را بپذيريم، نتيجه‌اش اين است كه نه نيكوكاران توان بدكارى دارند و نه بدكاران توان نيكوكارى و اين موافق مكتب جبر است و مى‌دانيم حركت كردن بر وفق مكتب جبر نتيجه‌اش انكار ثواب و عقاب و بى‌هدف بودن بعثت انبيا و در نهايت نفى عدالت پروردگار است.

پاسخ اين سؤال چندان پيچيده نيست. هيچ‌كس نمى‌گويد كيفيّات جسمانى يا سرشت افراد، علت تامّه براى آن خلقيّات است، بلكه تنها به عنوان يك زمينه مى‌توان از آن ياد كرد.

اين مطلب را با ذكر مثالى مى‌توان روشن ساخت؛ همه مى‌گويند: محيط خانواده يا محيط اجتماع در اعمال انسانها اثر مى‌گذارد؛ ولى اين سخن بدان معنا نيست كه اراده انسان را سلب كند، بلكه تنها يك زمينه است، لذا بسيار مى‌بينيم افرادى كه در يك خانواده آلوده پرورش يافته‌اند؛ ولى انسانهاى صالح و درستكار و با ايمانى بوده‌اند، و به عكس افرادى در خانواده‌هاى صالح پرورش يافته‌اند؛ ولى انسانهاى نادرستى از كار در آمده‌اند. به بيان ديگر جزء اخير علّت تامّه اراده خود انسان است كه اثر نهايى را به دنبال دارد.

اين نكته نيز شايان توجّه است كه چنانچه كسى زمينه‌هاى نامساعد اخلاقى يا محيطهاى خانوادگى يا اجتماعى داشته باشد؛ ولى در مسير صحيح گام بردارد اجر و پاداش او از كسانى كه در محيطى مساعد پرورش يافته‌اند به يقين بيشتر است.