اگر پاداشى دهد از باب لطف و مرحمت است و اگر ندهد عين عدالت است؟

جمعى از متكلّمان كه بيشتر تمايل به مذهب اشاعره داشته‌اند، تفضّل را پذيرفته‌اند و بعضى ديگر كه تمايل به مذهب معتزله داشته‌اند استحقاق را.

طرفداران استحقاق مى‌گويند بى‌شك الزام بندگان به اطاعت داراى مشقّتهايى است اگر اين الزام بودن هدف باشد، ظلم است و قبيح و از خداوند حكيم صادر نمى‌شود و اگر هدفى داشته باشد آن هدف چيزى جز پاداش نيك نخواهد بود، بنابراين اگر خداوند پاداش نيكى ندهد مستلزم قبيح است كه بر او محال است.

طرفداران تفضّل مى‌گويند خداوند آن‌قدر نعمت به ما داده كه اگر همه عمر را به اطاعت او مشغول باشيم شكر بخش كوچكى از اين همه نعمت را به جا نياورده‌ايم، بنابراين ما طلب و استحقاقى نداريم تا او ملزم به پرداخت آن باشد.

ولى گويا طرفين از يك نكته غافل مانده‌اند كه با توجّه به آن، نقاب از چهره اين مسئله برداشته مى‌شود و حق، آشكار مى‌گردد و آن اين است كه استحقاق پاداش در جايى است كه كسى به ديگرى خدمتى كند و در برابر آن خدمت، منتظر پاداش و اجرت باشد و به بيان ديگر هردو گروه در واقع پاداش يا چيزى شبيه پاداش براى اطاعت فرمان پروردگار قائل شده‌اند؛ گروه اوّل مى‌گويند پاداششان را به صورت نعمتهاى الهى از قبل گرفته‌اند و گروه دوم مى‌گويند بعدا بايد بگيرند.

در حالى كه مى‌دانيم همه اوامر و نواهى الهى مصالحى دارد كه به خود مكلّفان بازمى‌گردد. نماز و روزه و حج و جهاد، سبب صفاى روح و تكامل نفس و عزت و سربلندى مى‌شود و ترك دروغ و غيبت و شراب و قمار آنها را از مفاسد و بدبختيها نجات مى‌دهد. با اين حال، مكلّفان در اطاعت اوامر و ترك معاصى به خودشان خدمت مى‌كنند، آيا در مقابل خدمت به خويشتن بايد خود را طلبكار از پروردگار بدانند؟!