سبحان حق خود را بر بندگانش اين قرار داده است كه اطاعتش كنند و (در مقابل) پاداش آنها را بر خود به صورت مضاعف و از باب تفضيل و توسعه براى كسانى كه شايستگى دارند لازم شمرده است (بنابراين حق خدا بر خلق نيز دو سويه است؛ او حقّ اطاعت بر بندگان دارد و بندگان حق ثواب، هرچند اين حق از باب تفضّل است؛ نه استحقاق).

شرح و تفسير گسترش دامنه حقوق‌

امام عليه السّلام در آغاز اين خطبه همه ياران خود را به اتّحاد و انضباط از طريق بيان حقّش بر امّت دعوت مى‌كند و مى‌فرمايد: «امّا بعد (از حمد و ثناى الهى بدانيد) خداوند سبحان براى من بر شما حقّى قرار داده كه آن سرپرستى امور شماست و در مقابل، براى شما نيز حقّى بر من قرار داده؛ مانند حقّى كه من بر شما دارم»؛ (أمّا بعد؛ فقد جعل اللّه سبحانه لي عليكم حقّا بولاية أمركم، و لكم عليّ من الحقّ مثل الّذي لي عليكم).

امام عليه السّلام در اين جمله به مسئله مهمّى در باب حكومت اسلامى اشاره مى‌كند كه در واقع با همه حكومتهاى آن زمان متفاوت بود. حكومتهاى استبدادى همه چيز را از آن خود مى‌دانستند و رعايا را همچون بردگان مى‌شمردند كه بايد چشم و گوش بسته، اطاعت كنند و اگر چيزى براى رعايا قايل بودند نوعى منّت و تفضّل بود؛ نه حق، در حالى كه امام عليه السّلام مى‌فرمايد: حكومت اسلامى در واقع مركّب از دو حق متقابل است: حق زمامداران بر مردم و حق مردم بر زمامداران كه هردو سنگين و پرمسئوليت است.

سپس به قاعده‌اى كلّى و بسيار فراگير در فرهنگ اسلامى، اشاره كرده، مى‌افزايد: «حق در مرحله بيان، از هرچيز وسيع‌تر است و همه از آن دفاع‌