موجودات، زمين و آسمان بيان فرموده كه چگونه عظيم‌ترين اشيا و كوچك‌ترين موجودات و پوشيده‌ترين مخلوقات (مانند جنينى كه در ميان پرده‌هاى سه‌گانه رحم از همه ديدگان پنهان است) انسان را عميقا در اين فكر فرومى‌برد كه آيا ممكن است گفتار و كردار ما و حتّى انديشه‌ها و نيّات ما از چنين خداوندى پنهان باشد و چيزى از اعمال ما بر او مخفى بماند؟ اين يكى از مهم‌ترين آثار تربيتى ايمان به علم وسيع خداوند به همه اشياست.

جالب اينكه امام هنگامى كه از تاريكى شب يا آرامش آن سخن مى‌گويد، اثرات مختلف آن را در مناطق گوناگون زمين از قلّه كوههاى بلند گرفته تا فراز تپّه‌ها نيز بيان مى‌كند و هنگامى كه از ريزش برگها سخن مى‌گويد، از اسباب مختلف اين ريزش، طوفانها و بارانها نيز بحث مى‌كند و آنگاه كه از نزول قطرات باران دم مى‌زند، از قرارگاه آنها در اعماق زمين كه مخزن پربركتى براى ذخيره آبها هستند نيز سخن مى‌گويد و هنگامى كه از غذاى يك مگس نام مى‌برد، به مقدار آن نيز اشاره مى‌كند و اينهاست كه اين خطبه را در رديف يكى از فصيح‌ترين و بليغ‌ترين خطبه‌هاى نهج البلاغه درآورده است؛ فصاحت و بلاغتى در سرحدّ اعجاز.

ناگفته پيداست كه بسيارى از اين تعبيرات ريشه در آيات قرآنى دارد؛ آنجا كه خداوند به علم و آگاهى خود نسبت به همه موجودات اشاره مى‌كند و مى‌فرمايد: « «اللَّهُ يَعْلَمُ ما تَحْمِلُ كُلُّ أُنْثى‌ وَ ما تَغِيضُ الْأَرْحامُ وَ ما تَزْدادُ وَ كُلُّ شَيْ‌ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ» خدا از جنين‌هايى كه هر (انسان يا حيوان) ماده‌اى حمل مى‌كند، آگاه است و نيز از آنچه رحمها كم مى‌كنند (و پيش از موعد مقرّر مى‌زايند) و هم از آنچه افزون مى‌كنند (و بعد از موقع مى‌زايند) و هرچيز نزد او مقدار معيّنى دارد». [1]

و در جاى ديگر مى‌فرمايد: « «إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَ يَعْلَمُ ما فِي الْأَرْحامِ» آگاهى از زمان قيام قيامت، مخصوص خداست و اوست كه باران را نازل‌

[1]. رعد، آيه 8.