نكته دانسته‌اند. [1] امام عليه السّلام به دنبال اين تذكّرات پر معنا مى‌فرمايد: «آن چه گفته‌ام بينديش و امثال و مانند آن را درك كن و به تعبير ديگر تو خود حديث مفصل بخوان از اين مجمل».

بعضى از شارحان نهج البلاغه جمله «اعقل ذلك» را اشاره به مطالبى كه در جمله‌هاى بعد آمده است مى‌دانند؛ ولى اين خلاف ظاهر تعبير «ذلك» مى‌باشد.

به هر حال، امام عليه السّلام در پايان اين خطبه به چند نكته مهم ديگر كه بى ارتباط به مسأله جنگ جمل نيست اشاره مى‌كند و مى‌فرمايد: «چهار پايان تمام همّتشان شكم‌هاى‌شان است و درّندگان تمام همّتشان تجاوز و تعدى به ديگران است و زنان (هوسباز) تمام فكرشان زينت زندگى و فساد در آن است؛ در حالى كه مؤمنان، خاضع و متواضعند و مؤمنان نسبت به ديگران بيمناكند (مبادا آسيبى به آن‌ها برسد). و (در برابر مسئوليت‌هاى‌شان در پيشگاه خدا) خائف و ترسانند» (إنّ البهائم همّها بطونها؛ و إنّ السّباع همّها العدوان على غيرها؛ و إنّ النّساء همّهنّ زينة الحياة الدّنيا و الفساد فيها؛ إنّ المؤمنين مستكينون‌ [2]. إنّ المؤمنين مشفقون. إنّ المؤمنين خائفون).

آرى! مؤمنان صالح و درستكار و وظيفه شناس هم در برابر خالق خائفند و هم در برابر خلق خدا. در برابر خالق به دليل وظايف سنگينى كه بر عهده دارند و در برابر خلق به علت اين كه مبادا حقى از حقوق كسى را پايمال كنند؛ به عكس انسان‌هاى درنده خو و هوسباز و شكم پرور كه جز اسطبل و علف نشناسند و غير از غارت و چپاول ديگران كارى ندارند.

در واقع، امام عليه السّلام مظاهر دنيوى را در سه چيز خلاصه كرده: شكم پرورى، درنده خويى و بهره‌گيرى از تجملات و زينت‌ها. يكى را برنامه چهار پايان ذكر كرده و يكى را حيوانات‌

[1] اقتباس از: شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، جلد 9، صفحه 162.

[2] «مستكينون» از ماده «سكون» است كه معناى روشنى دارد. سپس به خضوع و خشوع نيز اطلاق شده است.