و تضلّ رجال بعد سلامة؛ و تختلف الأهواء عند هجومها، و تلتبس الآراء عند نجومها [1]).

در اين كه اين فتنه مربوط به كدام فتنه است، بسيارى از شارحان نهج البلاغه آن را اشاره به فتنه «مغول» و «تاتار» دانسته‌اند و تقريبا احتمالى غير از اين ذكر نكرده‌اند؛ ولى اين احتمال بسيار بعيد به نظر مى‌رسد؛ زيرا مغول‌ها جز غارت اموال و تخريب شهرها و سلطه بر حكومت كشورهاى اسلامى هدفى نداشتند؛ در حالى كه امام عليه السّلام در اين عبارت از خطبه از فتنه‌اى خبر مى‌دهد كه افكار و اعتقادات مردم را هدف گيرى مى‌كند و آن‌ها را به گمراهى و اختلافات فكرى و مذهبى مى‌كشاند.

از اين رو ممكن است اين فتنه اشاره به فتنه «بنى عباس» باشد كه بعد از فتنه «بنى اميّه»- كه در عبارات قبل به آن اشاره شده بود- به وجود آمد.

مى‌دانيم «بنى اميّه و بنى عباس» گر چه هر دو يك هدف شيطانى را تعقيب مى‌كردند، ولى «بنى اميّه» همان گونه كه سردمدار آن‌ها معاويه گفت كار به نماز و روزه و برنامه‌هاى دينى مردم نداشتند، مگر در جايى كه با حكومت خود كامه آن‌ها مزاحمت داشت؛ در حالى كه «بنى عباس» پنجه در عقايد مردم افكندند و مى‌دانيم بسيارى از مكتب‌هاى انحرافى و مذاهب فاسد در عصر آن‌ها به وجود آمد و اختلاف در مسائلى مانند «حدوث و قدم قرآن» و «جبر و تفويض» و اختلافات «اشاعره و معتزله» در زمان آن‌ها بالا گرفت و به يقين بنى عباس به دنبال آن بودند تا مردم و حتى دانشمندان و علما و متفكران را به اين مباحث سرگرم كنند و خودشان به حكومت ادامه دهند.

نمى‌گوييم «بنى اميّه» مطلقا دنبال اين مسائل نمى‌رفتند، بلكه مى‌گوئيم اين گونه مباحث در آن زمان ظهور و بروزى همچون عصر «بنى عباس» نداشت.

[1] «نجوم» در اين جا معناى مصدرى دارد و به معناى آشكار شدن است.