آگاه باشيد! هر كس به اين شعار (شعار تفرقه‌انگيز خوارج لا حكم إلّا للّه) مردم را دعوت كند او را به قتل برسانيد هر چند زير عمامه من باشد (و به من پناهنده شود).

شرح و تفسير شرورترين مردم!

امام عليه السّلام در بخش نخستين اين خطبه با دلايل منطقى اشتباه «خوارج» را در تكفير مسلمين آشكار ساخت و در نهايت آرامش به مقتضاى بحث منطقى، با آنان سخن گفت ولى در اين بخش (بخش دوّم) براى شكستن ابهّت خيالى آنها در ميان مسلمانان، آنها را زير شديدترين ضربات سرزنش و ملامت قرار مى‌دهد مى‌فرمايد: «شما (خوارج) شرورترين مردم و كسانى كه شيطان، آنها را هدف تيرهاى خود قرار داده و به سرگردانى كشانده است مى‌باشيد (و افكار شيطانى و اعمال ضدّ انسانى شما، بهترين گواه بر اين معناست) (ثمّ أنتم شرار النّاس، و من رمى به الشّيطان مراميه، و ضرب به تيهه).

به يقين گروهى در ميان مسلمين به شرارت «خوارج» پيدا نشدند و به راستى مصداق اين آيه بودند: « «اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِكْرَ اللَّهِ أُولئِكَ حِزْبُ الشَّيْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّيْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ»؛ شيطان بر آنان مسلط شده و ياد خدا را از خاطر آنها برده، آنان حزب شيطانند، بدانيد حزب شيطان زيانكارانند» [1].

و نيز مصداق روشن اين آيه بودند كه مى‌فرمايد: « «قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمالًا الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ هُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً»؛ بگو آيا به شما خبر دهيم كه زيانكارترين (مردم) در كارهايشان چه كسانى هستند؟ آنها كه تلاشهايشان در زندگى دنيا گم و نابود شده، با اين حال مى‌پندارند كار نيك انجام مى‌دهند» [1].

سپس به نكته ديگرى اشاره مى‌فرمايد، و آن اين كه: افراد نادان و جاهل دائما گرفتار افراط و تفريطند، گروهى مرا خدا پنداشتند و گروهى كافر، مى‌گويد: «به زودى دو گروه درباره من هلاك (و گمراه) مى‌شوند: دوست افراطى كه محبّتش، او را به غير حق مى‌كشاند و دشمنى افراطى كه از سر دشمنى قدم در غير طريق حق مى‌نهد» (و سيهلك فيّ صنفان: محبّ مفرط يذهب به الحبّ إلى غير الحقّ و مبغض مفرط يذهب به البغض إلى غير الحقّ).

اشاره به اين كه اگر شما به خاطر جهل و جنايت، مرا كافر خوانديد گروهى به عكس شما- آن هم از سر جهل و نادانى- مرا خدا پنداشتند كه هر دو، راه غير حق را پيمودند نه آن درست بوده و نه اين.

جالب توجه اين كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله از سالها پيش اين افراط و تفريط را در مورد امير مؤمنان على عليه السّلام پيش بينى فرمود، و بنا به گفته «ابن عبد البرّ مالكى» در كتاب «استيعاب» خطاب به على عليه السّلام چنين گفت: «لا يحبّك إلّا مؤمن و لا يبغضك إلّا منافق ... و يهلك فيك رجلان محبّ مفرط و كذّاب مفتر ... و تفترق فيك امّتي كما افترقت بنو إسرائيل في عيسى؛ اى على! جز مؤمن كسى تو را دوست نمى‌دارد و جز منافق، كسى تو را دشمن نمى‌شمرد ... و درباره تو دو كس هلاك مى‌شوند، محبّ افراطگر و دروغگوى افترا زننده ... و امت‌

[1] كهف، آيات 103- 104.