مى‌آيد، چهره عبوس روزگار ظاهر مى‌شود، و درد و رنج و مشقّت شبها، نمايان مى‌گردد!» (فإذا فغرت‌ [1] فاغرته، و اشتدّت شكيمته‌ [2]، و ثقلت في الأرض و طأته، عضّت الفتنة أبناءها بأنيابها، و ماجت الحرب بأمواجها، و بدا من الأيّام كلوحها [3]، و من اللّيالي كدوحها [4]).

در اين كه منظور از اين فرد «ضلّيل» (گمراه و گمراه كننده) كيست؟ شارحان نهج البلاغه به طور عمده دو قول دارند: بعضى معتقدند كه منظور «معاويه» است كه بعد از شهادت امير مؤمنان عليه السّلام و به اصطلاح صلح با امام حسن عليه السّلام مردم عراق را در تحت شديدترين فشارها قرار داد و آنچه را در جمله‌هاى بالا آمد، در عمل پياده كرد؛ ولى جمعى ديگر معتقدند منظور «عبد الملك بن مروان» است كه جنايتكار معروف تاريخ اسلام، يعنى «حجّاج» از طرف او بر كوفه و عراق مسلّط شد و ظلم و ستمى نبود كه انجام ندهد! ولى هر چه هست اشاره به حاكمان بيدادگر بنى اميّه مى‌باشد.

جمله «عصّنت الفتنة أبناءها بأنيابها؛ فتنه فرزندان خود را با دندان مى‌گزد» اشاره به اين است كه اين آشوبها و فتنه‌ها حتّى دامن فتنه‌گردان را نيز رها نمى‌كند! آنها نيز با اختلافات داخلى به جان هم مى‌افتند و يا دشمنانشان- آن گونه كه در تاريخ اسلام آمده- به پا مى‌خيزند و طعم تلخ ظلم و بيدادگرى را به آنان نيز مى‌چشانند و در هر حال، فضاى جهان اسلام تاريك مى‌شود و پير و جوان و خرد و كلان در امواج فتنه غرق مى‌شوند.

[1] «فغرت» از مادّه «فغر» (بر وزن فقر) به معناى گشودن دهان است.

[2] «شكيمه» در اصل به معناى دهان بند حيوان است (قطعه فلزى كه متصل به افسار است و در دهن حيوان قرار مى‌گيرد؛) سپس به هر گونه فشار اطلاق شده است و در جمله بالا به همين معناست.

[3] «كلوح» به معناى عبوس بودن است.

[4] «كدوح» به معناى شدّت تلاش و كوشش است، آنچنان كه در وجود انسان اثر كند و در اصل به معناى خراش نهادن بر چيزى است.