با توجه به اينكه مهمترين منابع علم انسان قلب (عقل) و چشم و گوش است؛ همانگونه كه در قرآن مجيد آمده است: « «وَ اللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ لا تَعْلَمُونَ شَيْئاً وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»؛ خداوند شما را از شكم مادران بيرون فرستاد در حالى كه چيزى نمى‌دانستيد و براى شما گوش و چشم و دل قرار داد تا (آگاه شويد و) شكر نعمت‌هاى او را بجا آوريد» [1]. و خداوند به تمام اين منابع احاطه دارد؛ بنابر اين، از تمام اسرار درون انسان‌ها با خبر است.

سپس از اسرار درون انسان گذشته، به سراغ كوچكترين موجودات جهان مى‌رود؛ مى‌فرمايد: «خداوند از درون لانه‌هاى تابستانى مورچگان، و خانه‌هاى زمستانى حشرات، و آهنگ اندوهبار زنان غمديده، و صداى آهسته گامها آگاهى دارد». (و مصائف‌ [2] الذّرّ، و مشاتي‌ [3] الهوامّ‌ [4]، و رجع الحنين‌ [5] من المولهات‌ [6]، و همس‌ [7] الأقدام).

تكيه بر خانه‌هاى تابستانى مورچگان، از اين نظر است كه در تابستان كانون پر جوش و خروشى است كه انسان را به ياد يك جامعه فعّال و پر تلاش- كه با نظم و تدبير خاصّى اداره مى‌شود- مى‌اندازد و تكيه بر خانه‌هاى زمستانى حشرات، شايد از اين نظر است كه آنها در زمستان در خواب عميقى فرو مى‌روند و گاه چندين ماه طول مى‌كشد، كه به «خواب زمستانى» معروف است؛ خانه‌هاى آنها در اين فصل، شبيه گورستانى است خاموش، در حالى كه در واقع مركز تجمع زندگان است.

تكيه بر ناله‌هاى اندوهبار زنان غمديده و صداى آهسته قدم‌ها از اين نظر است‌

[1] سوره نحل، آيه 78.

[2] «مصائف» جمع «مصيف» به معناى اقامتگاه تابستانى است؛ (از مادّه «صيف» به معناى تابستان).

[3] «مشاتى» جمع «مشتى» به معناى اقامتگاه زمستانى است (از مادّه «شتاء» به معناى زمستان).

[4] «هوام» جمع «هامّه» به معناى حشرات گزنده خطرناك است و گاه به مطلق حشرات اطلاق مى‌شود.

[5] «حنين» به معناى ناله است (از مادّه «حنان» به معناى نازك دلى گرفته شده است).

[6] «مولهات» به معناى زنان غمگين است از مادّه «وله» (بر وزن فرح) به معناى خوشحالى يا اندوه شديدى است كه عقل انسان را مى‌ربايد.

[7] «همس» (بر وزن لمس) به معناى صداى آهسته و پنهان است و گاه به صداى پاى برهنه اطلاق مى‌شود.