لانه‌هاى تابستانى مورچه‌گان و خانه‌هاى زمستانى حشرات، و آهنگ اندوه‌بار زنان غم ديده، و صداى آهسته گامها، آگاهى دارد.

و نيز از جايگاه پرورش ميوه‌ها در درون غلاف شكوفه‌ها، و از مخفى‌گاههاى وحوش در درون غارهاى كوهها و اعماق درّه‌ها، و از نهانگاه پشه‌ها در ميان ساقه‌ها و پوستهاى درختان، و از محل پيوستگى برگها و شاخه‌ها و از جاى حركت نطفه‌ها از صلت (پدران) و آميزش با نطفه (مادران) در درون رحم‌ها مطلع است. او از ابرهاى رقيقى كه (در آسمان) پيدا مى‌شود، سپس به هم پيوسته، و متراكم مى‌گردد و نيز از ريزش قطرات باران از ابرهاى متراكم و آنچه گردبادها با دامن خويش از روى زمين بر مى‌گيرند و باران‌ها با سيلاب خود آن را فرو مى‌نشانند و محو مى‌كنند و از فرو رفتن جانوران زمين، در ميان تپه‌هاى شن (در همه جا و در هر زمان و در هر حال) به خوبى آگاه است!

شرح و تفسير او از همه چيز آگاه است‌

با دقّت در بخش‌هاى مختلف اين خطبه عجيب، روشن مى‌شود كه امام عليه السّلام يك مسير بسيار حساب شده را در «معرفة اللّه» و سپس شناخت اين جهان و بعد از آن، معرفت انسان و تربيت او پيموده است؛ با بيانى كه دقيقا خواننده را در مراحل مختلف اين مسير طولانى رهبرى مى‌كند و به سر منزل مقصود، يعنى پرورش يك انسان كامل مى‌رساند.

در فصل گذشته، بعد از بيان آفرينش زمين و منابع حياتى آن و سپس آفرينش آدم و سرگذشت عبرت انگيز او در بهشت و سپس انتقال به زمين، پيرامون تقسيم ارزاق و تعيين آجال و سرآمد عمرها سخنان دقيق و بيدادگرى فرمود.