شرح و تفسير ظاهر شدن كوهها و چشمه‌ها

امام عليه السّلام در اين بخش از خطبه- كه بعد از شرح پيدايش زمين بيان فرموده- اشاره به مسأله پيدايش چشمه‌ها و آثار مهم كوه‌ها در آرامش زمين و زمينيان كرده است و در واقع مهم‌ترين اسباب حيات و زندگى را در زمين برشمرده كه اوّل «آب» است و دوم «آرامش». مى‌فرمايد: «هنگامى كه هيجان آب در اطراف زمين فرو نشست، و زمين كوه‌هاى سخت و مرتفع را بر دوش خود حمل كرد، چشمه‌هاى آب را از بينى كوه‌ها جارى ساخت؛ و آن را در دشت‌هاى گسترده و گودال‌ها (و بستر رودخانه‌ها) پراكنده و جارى نمود». (فلمّا سكن هيج الماء من تحت أكنافها، و حمل شواهق‌ [1] الجبال الشّمّخ‌ [2] البذّخ‌ [3] على أكتافها، فجّر ينابيع العيون من عرانين‌ [4] أنوفها، و فرّقها في سهوب‌ [5] بيدها [6] و أخاديدها [7]).

اين تعبير نشان مى‌دهد كه نخست كوه‌ها بر صفحه زمين آشكار شدند و سپس چشمه‌ها؛ اين سخن با مطالعات زمين‌شناسى هماهنگ است كه نخست پوسته زمين بر اثر سرد شدن، چين خوردگى‌هايى پيدا كرد و در اين چين خوردگى‌ها حفره‌هاى عظيمى بود كه آب آسمان را در خود جاى مى‌داد و سپس از گوشه‌اى به صورت چشمه‌ها جارى مى‌شد.

تعبير به «عرانين أنوفها» كه به معناى قسمت‌هاى بالاى بينى است، در اينجا كنايه زيبايى است از قله‌هاى كوهها؛ و اساسا تشبيه برآمدگى كوه‌ها به بينى تشبيه‌

[1] «شواهق» جمع «شاهق» به معناى بلند و مرتفع مى‌باشد.

[2] «شمخ» جمع «شامخ» و «بذّخ» جمع «باذخ» هر دو به معناى بلند و مرتفع است.

[3] «شمخ» جمع «شامخ» و «بذّخ» جمع «باذخ» هر دو به معناى بلند و مرتفع است.

[4] «عرانين» جمع «عرنين» (بر وزن عشرين) به معناى قسمت استخوانى بالاى بينى مى‌باشد.

[5] «سهوب» جمع «سهب» (بر وزن فهم) به معناى دشت است.

[6] «بيد» جمع «بيداء» به معناى دشت‌هاى گسترده است.

[7] «أخاديد» جمع «أخدود» (بر وزن خشنود) به معناى گودال بزرگ است.