ندارد، اين دو وصف از نتايج حتمى آن محسوب مى‌شود. كسى كه فوق زمان و مكان است، محلّى ندارد كه در آن حلول كند و به آن نيازمند باشد. به همين دليل دورى و نزديكى، جدايى و بيگانگى درباره او تصوّر نمى‌شود، تمام اين امور در اشيايى صدق مى‌كند كه محدود باشند، در يك نقطه حلول مى‌كنند، به چيزى نزديكند و از چيزى دورند، ولى «ذات لا يتناهى خداوند» در همه جا حاضر، به همه چيز نزديك است و در عين حال، محلّ و مكانى ندارد. همانگونه كه در قرآن مجيد آمده است: «وَ هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ»، هر جا باشيد او با شماست و خدا به آنچه انجام مى‌دهيد بيناست. [1] و نيز مى‌فرمايد: «وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ» و ما به او (انسان) از رگ قلبش نزديك‌تريم.) [2] و همچنين مى‌فرمايد: ف «لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ عَلِيمٌ»، مشرق و مغرب از آن خداست و به هر طرف رو كنيد، خدا آنجاست، خداوند بى‌نياز و داناست». [3] روشن است اعتقاد به اين اوصاف كماليه خداوند، اثر تربيتى فوق‌العاده‌ى نيز دارد، چرا كه انسان همه جا خود را با او مى‌بيند و تمام جهان هستى را محضر او مى‌شمارد و باور مى‌كند، خدا در خلوت و جلوت، با اوست و با اين حال شرم مى‌كند به سراغ نافرمانى و عصيان و گناه برود.

در بيان چهارمين و پنجمين اوصاف او، مى‌فرمايد: «آفرينش موجودات، در آغاز بر او سنگين نبوده (و در ادامه راه) از تدبير آنچه ايجاد كرده، بازنمانده، و عجز و ناتوانى، او را از آفرينش (جديد) باز نداشته است.» (لم يؤده خلق ما ابتدأ، و لا تدبير ماذرأ، و لا وقف به عجز عمّا خلق).

در عبارت بالا، به چند نكته اشاره شده است كه همه آنها به قدرت بى‌پايان پروردگار باز مى‌گردد: نخست اينكه، آفرينش موجودات در آغاز كار كه قدرت بيشترى را مى‌طلبد هرگز بر او سنگين نبوده (توجّه داشته باشيد «لم يؤده» از مادّه «أود» (بر وزن عود) به معناى سنگينى است) ديگر اينكه، در ادامه راه، ربوبيّت و

[1] سوره حديد، آيه 4.

[2] سوره ق، آيه 16.

[3] سوره بقره، آيه 115.