كسانى كه در راه خدا كشته شدند، مردگانند، بلكه آنها زنده‌اند، نزد پروردگارشان روزى داده مى‌شوند» [1] بنابراين، جمله «يموت» به معناى مرگ ظاهرى است و جمله‌ «ليس بميّت» به معناى عدم مرگ واقعى است و همچنين جمله‌هاى «يبلى» و «و ليس ببال».

بعضى نيز گفته‌اند: منظور از «حيات» و «عدم كهنگى» در اينجا معناى مجازى آن است، يعنى آثار و تعليمات آن بزرگواران در ميان مردم، تا پايان دنيا وجود دارد، گويى آنها هميشه زنده‌اند، شبيه آنچه در روايت «كميل» در اواخر «نهج البلاغه» آمده، كه درباره علماى راستين مى‌فرمايد: «أعيانهم مفقودة، و أمثالهم في القلوب موجودة، شخص آنان از ميان مردم مى‌روند، امّا وجود معنوى آنها در درون دلها است» [2].

اين احتمال نيز داده شده است كه منظور از «حيات» در اينجا همان حيات برزخى است، كه ارواح، در قالب‌هاى لطيف مثالى در جهان برزخ وجود دارند، ولى با توجّه به اينكه اين مسئله مخصوص امامان و نخبگان از اولياء اللّه نيست، بعيد به نظر مى‌رسد.

از ميان اين چند احتمال، احتمال اوّل صحيح‌تر به نظر مى‌رسد و البتّه اين نوع حيات چيزى فراتر از حيات شهيدان مى‌باشد، چرا كه به مصداق‌

«تسمع كلامي و تردّ سلامي»

[3] آنها همواره سخنان ما را مى‌شنوند و به سلام ما پاسخ مى‌گويند و رابطه آنها با اين جهان برقرار است.

سپس امام عليه السّلام براى تأكيد مطلب بالا مى‌افزايد: «آنچه را آگاهى نداريد، نگوييد چرا كه بسيارى از حقايق، در امورى است كه انكار مى‌كنيد!» (فلا تقولوا بما

[1] سوره آل عمران، آيه 169.

[2] نهج البلاغه، كلمات قصار، شماره 147. (از حسن اتّفاق اين بخش از خطبه، درست در زمانى نوشته مى‌شود كه يازدهمين سالگرد ارتحال امام خمينى قدّس سرّه الشريف است).

[3] بحارالانوار، جلد 97، صفحه 295.