جنسى در مقابل جنس مشابه آن با تفاضل است. مثلًا خريدن يك تن گندم نامرغوب در مقابل نيم تن گندم مرغوب. اين كار، ربا و حرام است. همچنين درمورد اشياء ديگر.

در اين‌كه چه چيزهايى با يكديگر همجنس مى‌باشند در ميان فقها گفتگوهاى زيادى است تا آن‌جا كه حتى گروهى كره و روغن را با شير يك جنس مى‌دانند و خريد و فروش آن‌ها را با تفاضل، ربا مى‌شمارند و شرح اين اجناس و بحث‌هاى مربوط به آن‌ها در كتب فقهى به‌صورت گسترده آمده است.

نوع دوم، رباى قرضى است و آن اين‌كه انسان چيزى به ديگرى وام بدهد و در مقابل آن اضافه‌اى بگيرد و جالب اين كه اين اضافه ممكن است ازقبيل همان جنس باشد مانند دادن يك ميليون پول نقد به كسى در برابر گرفتن يك ميليون و نيم، بعد از گذشتن يك سال، و يا از غير آن جنس باشد و حتى اگر كسى چيزى را به ديگرى وام بدهد و بگويد براى پدرم فلان سوره قرآن را نيز بخوان، اين را هم نوعى ربا مى‌دانند و يا خدمات ديگر كه ارزشى دارد. همان‌گونه كه در حديث معروفى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله آمده است كه فرمود:

«كُلُّ قَرضٍ جَرّ منفعةً فهو وَجهٌ مِن وجوهِ الرّبا

؛ هر وامى كه جذب منفعتى كند نوعى رباست». [1]

يعنى هر شرطى كه سودى را براى دهنده قرض به بار آورد ربا محسوب مى‌شود خواه مبلغ اضافى باشد يا انجام كارى و يا حتى شرط معامله به مثل كه در برابر اين وام بعداً وامى به او بپردازد. تمام اين‌ها از اشكال رباست.

با توجه به پيچيدگى‌هايى كه در مسأله ربا وجود دارد كسى كه وارد ميدان تجارت بشود و آگاهى از اين مسائل نداشته باشد احتمال بسيار مى‌رود كه گرفتار رباخوارى شود.

عده‌اى از شارحان نهج‌البلاغه پيچيدگى‌هاى حكمى مسأله ربا را نيز در

[1]. السنن الكبرى للبيهقى، ج 5، ص 350.