شرح و تفسير نتيجه ترس و كم‌رويى‌

امام عليه السلام در اين سخن پرمعناى خود به سه نكته مهم اشاره مى‌كند.

نخست مى‌فرمايد: «ترس (نابجا) با نااميدى مقرون است»؛

(قُرِنَتِ الْهَيْبَةُ بِالْخَيْبَةِ)

. بدون شك ترس از عوامل و اشياى خطرناك، حالتى است كه خداوند در انسان براى حفظ او آفريده است. هنگامى كه حادثه خطرناكى رخ مى‌دهد يا موجود خطرناكى به انسان حمله مى‌كند و خود را قادر بر دفاع نمى‌بيند ترس بر او غالب مى‌شود و خود را به سرعت از صحنه دور مى‌سازد اين‌گونه ترس منطقى و موهبت الهى براى حفظ انسان از خطرات است. هرگاه سيلاب عظيمى حركت كند و انسان خود را در مسير آن ببيند و بترسد و با سرعت خود را كنار بكشد چه كسى مى‌گويد اين صفت مذموم است؟ ترس بجا سپرى است در برابر اين‌گونه حوادث.

ولى ترس نابجا كه ناشى از توهم يا ضعف نفس يا عدم مقاومت در مقابل مشكلات باشد به يقين مذموم و نكوهيده است و اين‌گونه ترس‌هاست كه انسان را از رسيدن به مقاصد عاليه باز مى‌دارد. به همين دليل از قديم گفته‌اند: شجاعان اند كه به موفقيت‌هاى بزرگ دست مى‌يابند.

شاعر مى‌گويد:

«كسى كه ملاحظه سخنان اين و آن كند (و از آن بترسد) از غصه مى‌ميرد؛ ولى افراد جسور و شجاع به لذات و كاميابى‌ها مى‌رسند».

واژه «هيبه» گاه به معناى شكوه و جلال آمده كه موجب خوف ديگران مى‌شود و گاه به معناى ترس است و در جمله بالا معناى دوم اراده شده است آن هم ترس بيجا، و واژه «خيبة» به معناى خسران و شكست و ناكامى و محروميت است و اين دو همواره با هم قرين اند و به اين ترتيب امام مى‌خواهد پيروان خود را به شجاعت در تمام امور دعوت كند.

در جمله كوتاه و پرمعناى دوم مى‌فرمايد: «كم‌رويى با محروميت همراه است»؛

(وَالْحَيَاءُ بِالْحِرْمَانِ)

. حياء مانند هيبت دو معناى باارزش و ضد ارزش دارد؛ حياى ارزشمند آن است كه انسان از هر كار زشت و گناه و آنچه مخالف عقل و شرع است بپرهيزد و حياى ضد ارزش آن است كه انسان از فراگرفتن علوم و دانش‌ها و يا سؤال كردن از چيزهايى كه نمى‌داند يا احقاق حق در نزد قاضى و جز او اجتناب كند، همان چيزى كه در عرف، از آن به كم‌رويىِ ناشى از ضعف نفس تعبير مى‌شود.

منظور امام عليه السلام در گفتار بالا همان معناى دوم است كه انسان را گرفتار محروميت‌ها مى‌سازد.

در حديثى از رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‌خوانيم:

«الْحَيَاءُ حَيَاءَانِ حَيَاءُ عَقْلٍ وَحَيَاءُ حُمْقٍ فَحَيَاءُ الْعَقْلِ هُوَ الْعِلْمُ وَحَيَاءُ الْحُمْقِ هُوَ الْجَهْلُ؛

شرم و حيا دو گونه است حياى عاقلانه و حياى احمقانه؛ حياى عاقلانه از علم سرچشمه مى‌گيرد و حياى احمقانه از جهل». [1]

در حديثى نيز از امام صادق آمده است كه فرمود:

«الْحَيَاءُ عَلَى وَجْهَيْنِ فَمِنْهُ ضَعْفٌ وَمِنْهُ قُوَّةٌ وَإِسْلَامٌ وَإِيمَانٌ؛

حيا بر دو گونه است قسمى از آن ضعف‌

[1]. كافى، ج 2، ص 106، ح 6.