گردش نمى‌كند)، سيل خروشان (علم و فضيلت) از دامنه كوهسار وجودم پيوسته جارى است و مرغ (دور پرواز انديشه) به قلّه (وجود) من نمى‌رسد (چون چنين ديدم)، در برابر آن پرده‌اى افكندم و پهلو از آن تهى نمودم و پيوسته در اين انديشه بودم كه آيا با دست بريده (و نداشتن يار و ياور، به مخالفان) حمله كنم يا بر اين تاريكى كور، صبر نمايم، همان ظلمت و فتنه‌اى كه بزرگسالان را فرسوده، كودكان خردسال را پير و مردم با ايمان را تا واپسين دم زندگى و لقاى پروردگار رنج مى‌دهد. سرانجام ديدم بردبارى و شكيبايى در برابر اين مشكل، به عقل و خرد نزديكتر است، به همين دليل شكيبايى پيشه كردم (نه شكيبايى آميخته با آرامش خاطر، بلكه) در حالى كه گويى در چشمم خاشاك بود و استخوان راه گلويم را گرفته بود، چرا كه با چشم خود مى‌ديدم ميراثم به غارت مى‌رود!

خطبه در يك نگاه‌

اين خطبه از مهمترين خطبه‌هاى نهج البلاغه است و چون مسائل مربوط به خلافت بعد از رسول خدا (ص) را بى‌پرده شرح مى‌دهد براى گروهى جنجال برانگيز شده است. نكته‌هايى در اين خطبه وجود دارد كه در هيچ يك از خطبه‌هاى نهج البلاغه نيست و در عين كوتاهى، يك دوره تاريخ اسلام مربوط به عصر خلفاى نخستين در آن خلاصه شده است. تحليلهاى دقيق و جالبى دارد كه براى صاحب‌نظران، بسيار قابل مطالعه است و نكاتى در آن ديده مى‌شود كه در هيچ جاى ديگر ديده نخواهد شد.

قبل از ورود در شرح و تفسير اين خطبه اشاره به چند نكته لازم به نظر مى‌رسد:

1- نام خطبه: نام اين خطبه از جمله آخر آن گرفته شده است كه امام (ع) در پاسخ تقاضاى «ابن عباس» براى ادامه خطبه، به او فرمود: «تلك شقشقة هدرت ثمّ قرّت» كه معادل آن در فارسى چنين است: «اين شعله آتشى بود كه از دل زبانه كشيد و فرو نشست» و به اين ترتيب درخواست «ابن عباس» را براى ادامه سخن‌